Bloed, zweet en tranen

12 Years a Slave  van Steve McQueen     ★★★½

Amerikanen leven, luidens de slotwoorden van hun eigen volkslied, in "the land of the free and the home of the brave". Ze zijn terecht trots op hun grondwet en Bill of Rights, die samen een benijdenswaardig sociaal, economisch, politiek en juridisch kader vormen dat fundamentele vrijheden en rechten waarborgt. In theorie althans, want die vrijheden en basisrechten worden al jarenlang in toenemende mate systematisch uitgehold. De Patriot Act van president George Bush jr. was hun doodskist, de National Defense Autorisation Act van president Barack Obama de nagel in hun doodskist, en het control grid van het ongrondwettige NSA-spionageprogramma hun graf. Geen wonder dat steeds meer Amerikanen protesteren tegen hun overheid en daarbij graag verwijzen naar de tijd van de Founding Fathers, toen alles beter was. Ze vergeten zich echter af te vragen: beter voor wie? Voor de meeste zwarten en indianen alvast niet. Heel wat blanke kolonisten van de Nieuwe Wereld, die zich in 1776 collectief onafhankelijk verklaarden en het repressieve juk van de Britse monarchie afwierpen, waren immers niet alleen moedige, inventieve en avontuurlijke pioniers op zoek naar een beter leven, maar ook een bende moorddadige racisten. Of zijn we de volkerenmoord op de oorspronkelijke inwoners van Amerika vergeten? Daarbij brachten de Europese inwijkelingen talloze indianen om het leven. Christoffel Columbus, die het Amerikaanse continent 'ontdekte' in 1492, was niet alleen de eerste in een lange reeks gewetenloze schoften met genocidaal bloed aan de handen, maar ook een slavenhandelaar. Dat zullen uw kinderen op school echter niet te horen krijgen.

Taboe

Over de slavernij die tussen circa 1619 en 1865 schering en inslag was op de plantages van blanke Amerikanen wordt op school wél gesproken. Maar hoe het dagelijkse leven van de zwarte slaven er precies uitzag, blijft een groot taboe. Ze moesten katoen plukken of suikerriet kappen en kregen soms van de zweep, horen we. Maar daar blijft het doorgaans bij.

Ook in Hollywoodfilms wordt dit pikdonkere hoofdstuk in de Amerikaanse geschiedenis goeddeels genegeerd. Quentin Tarantino (één van onze favoriete regisseurs) doorbrak het taboe ruim een jaar geleden met zijn flamboyante western Django Unchained (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier), maar vanwege zijn tragikomische en heroïsche insteek mist deze film tot op zekere hoogte waarheidsgetrouwe urgentie. In 12 Years a Slave daarentegen, de nieuwe film van de Engelse cineast en kunstenaar Steve McQueen, wordt de slavernij ontdaan van elk greintje heldendom en getoond in al haar naakte, shockerende terreur. 

Gemaakt met een compromisloos gevoel voor verantwoordelijkheid om postuum recht te doen aan de slachtoffers van de Amerikaanse slavernij, ruikt 12 Years a Slave naar bloed, zweet en tranen. De angst van de zwarte slaven voor hun blanke meesters is zo tastbaar, dat de kijker zich afvraagt hoe zij hun tragische lot konden dragen. McQueen en zijn acteurs geven trouwens een duidelijk antwoord op die vraag: slaven moesten kiezen tussen totale onderwerping of brutale (vaak zelfs dodelijke) bestraffing. Een slaaf of slavin was immers letterlijk het eigendom van zijn of haar meester en als zodanig onderworpen aan diens wil(lekeur); een gebruiksvoorwerp waarvan de waarde uitsluitend uitgedrukt werd in termen van productiviteit en financiële opbrengst; een verhandelbaar ding dus. 

De lijdensweg van een zwarte Odysseus
     

Hoewel in Amerika destijds ook zwarten leefden die op juridisch vlak als 'vrij' beschouwd werden, volstond een donkere huidskleur om toch het risico te lopen als slaaf verkocht te worden. Zo is 12 Years a Slave gebaseerd op de gelijknamige autobiografie van Solomon Northup uit 1853: hij was een zwarte Amerikaan die van zijn vrijheid genoot, tot hij twaalf jaar lang in slavernij moest doorbrengen. 12 Years a Slave toont de lijdensweg die hij als een zwarte Odysseus aflegt om weer thuis te komen.

Anno 1841, toen Solomon (waardig vertolkt door de Britse acteur van Nigeriaanse afkomst Chiwetel Ejiofor) nog een vrij man was, woonde hij samen met zijn vrouw en drie kinderen in New York. Als een vaardige timmerman, getalenteerde violist en ook anderszins gecultiveerd mens, genoot hij het respect van zijn blanke stadsgenoten. Op uitnodiging van twee mannen, reist hij samen met hen naar Washington om er muziekoptredens te geven. De mannen verkopen hem echter als slaaf... 

Solomon Northup en zijn gezin.

Door Solomons ogen maken we kennis met de bikkelharde werkelijkheid van het slavenleven. Aanvankelijk probeert hij zijn opeenvolgende meesters te overtuigen dat hij een vrij man is. De zweep leert hem echter dat hij uit zelfbehoud maar beter zwijgt en zonder morren doet wat hem bevolen wordt; zelfs als dit betekent dat hij slavin Patsey (een doorleefde doorbraakrol van de debuterende Keniaanse actrice Lupita Nyong'o) eigenhandig van de zweep moet geven tot de huid op haar rug in flarden uiteen hangt. De special effects in deze aangrijpende scène zijn heel geloofwaardig.

Michael Fassbender als slavenmeester (links) en Chiwetel Ejiofor als slaaf.

Oscarnominaties



Chiwetel Ejiofor (links) en Michael Fassbender.

Hoofdrolspeler Ejiofor vermijdt elk sentimenteel effectbejag en kreeg een Oscarnominatie voor zijn ingetogen vertolking van Solomon. 

De getalenteerde Duits-Ierse acteur Michael Fassbender werd genomineerd in de categorie 'beste mannelijke bijrol' voor zijn intense vertolking van de blanke plantage-eigenaar en slavenmeester Edwin Epps: een sadistische, drankzuchtige en machtsgeile klootzak, die zich onweerstaanbaar aangetrokken voelt tot slavin Patsey en daarmee in conflict komt met zijn jaloerse, al even harteloze echtgenote Mary Epps (een schitterende, ijskoude bijrol van Sarah Paulson). Meester Epps en zijn vrouw vermaken zich graag door hun slaven 's avonds een collectief dansje te laten doen, als waren de slaven circusdieren. En hoewel Mary Epps weet dat Patsey haar man niet verleidt, ziet zij er toch geen graten in om Patsey te laten boeten voor zijn ontrouw. Nyong'o speelt de wanhoop van Patsey met zoveel doorleefde overgave dat ook zij genomineerd werd voor een Oscar.  


Sarah Paulson (links) en Lupita Nyong'o.

In de andere bijrollen herkennen we Paul Giamatti als een slavenhandelaar die zijn 'koopwaar' inspecteert zoals je een paard keurt; Paul Dano als een racistische slavenopzichter die jaloers is op Solomons intellectuele en ambachtelijke superioriteit; Benedict Cumberbatch als een plantage-eigenaar die Solomons kwaliteiten apprecieert maar hem toch doorverkoopt aan Epps; en Brad Pitt als een blanke met een geweten.    

Paul Giamatti (met hoed) als slavenhandelaar.

12 Years a Slave is geloofwaardig geënsceneerd -onder meer op antebellum plantages in Louisiana- en sfeervol in beeld gebracht, met idyllische opnames van zonsondergangen, desolate mangroven en met Spaans mos behangen treurwilgen die het trieste bestaan van de slaven weerspiegelen.

Leemtes

Minpunten in dit aangrijpende historisch drama zijn de nogal vlakke vertolkingen van Cumberbatch en Pitt, de bij wijlen karikaturale overacting van Giamatti en Dano, en vooral de leemtes in het scenario met betrekking tot de psychologie van de personages, waardoor zowel de slaven als hun meesters tot op zekere hoogte tweedimensionaal blijven. 

Toch is 12 Years a Slave een absolute aanrader, zelfs één onze favoriete historische drama's. Een veelzeggende scène in de film is de briljante, langgerekte scène waarin Solomon opgehangen wordt en bijna om het leven komt, terwijl de andere slaven hem uit puur zelfbehoud negeren. De oorspronkelijke betekenis van het werkwoord "negeren" is trouwens: als een neger behandelen...

JN.

12 Years a Slave (USA/Groot-Brittannië-2013): in de bioscoop sinds 22 januari 2014.

Met: Chiwete Ejiofor, Michael Fassbender, Lupita Nyong'o, Sarah Paulson, Benedict Cumberbatch, Paul Giamatti, Paul Dano en Brad Pitt.

Genre: historisch drama / biopic

Klik op de oranje link voor de trailer: 12 Years a Slave - trailer