Een existentieel drama in sciencefictionverpakking

Arrival  van Denis Villeneuve     ★★★½

In 2010 brak de Canadese cineast Denis Villeneuve internationaal door met zijn onthutsende anti-oorlogsdrama Incendies, waarin een broer en een zus het verborgen verleden van hun overleden moeder ontdekken (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier). In 2013 scoorde Villeneuve opnieuw bij pers en publiek met zijn meeslepende psychosociaal misdaaddrama Prisoners, waarin Villeneuve de kijker uitdaagde met een moeilijk moreel dilemma: hoe zou u de wellicht mentaal gehandicapte ontvoerder van uw dochtertje behandelen om te achterhalen waar die haar (of haar lijkje) verborgen heeft? En in de bevreemdende psychologische thriller Enemy (ook uit 2013) exploreerde Villeneuve alweer fascinerende thema's, zoals huwelijksproblemen, angst, geheime verlangens, het onderbewustzijn en gespleten identiteit (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier). In elk van deze films verraste Villeneuve het publiek met ingenieuze plotwendingen waaronder diepere betekenislagen schuilgaan.

Villeneuve's voorlaatste film -de beklemmende misdaadthriller Sicario uit 2015 (bekijk de trailer hier)- was een stuk toegankelijker en ging over de gewelddadige corruptie in de Amerikaanse war on drugs. Maar in zijn nieuwe sciencefictionfilm Arrival (2016) stelt Villeneuve zijn publiek opnieuw op de proef met een complex, non-lineair verhaal dat zijn betekenis slechts gradueel prijsgeeft en in het onthullende slot bovendien een nieuwe, verrassende dimensie krijgt. Arrival vergt dan ook voldoende aandacht van de kijker om de film te kunnen begrijpen en op waarde te schatten. Maar uiteindelijk, wanneer alle puzzelstukjes van Arrival op hun plaats vallen, blijkt eens te meer dat Villeneuve behoort tot één van de meest getalenteerde en originele cineasten van zijn generatie.  

Amy Adams speelt de hoofrol in Arrival.

Om de verrassingen niet te verpesten voor wie Arrival nog niet gezien heeft, beperken we ons hieronder eerst tot een recensie zonder spoilers. Wie de film al wél gezien heeft maar zich vragen stelt over de raadselachtige plot, kan onderaan deze recensie onze interpretatie lezen en de film desgewenst herbekijken. Arrival behoort immers, net als Incendies en Enemy, tot het soort films dat je minstens twee keer moet zien. Tijdens een tweede visie zal je de film in een totaal ander, nieuw en helderder licht zien.

De aarde krijgt buitenaards bezoek.

Buitenaards bezoek

Arrival (Engels voor 'Aankomst') begint wanneer twaalf mysterieuze ruimteschepen neerdalen op verschillende plekken op onze aardbol. Vermits het gaat om voertuigen van buitenaardse wezens, wordt de gerespecteerde taalwetenschapper Louise Banks (hoofdrol van Amy Adams) door de Amerikaanse overheid ingeschakeld om samen met de natuurwetenschapper Ian Donnelly (Jeremy Renner) de vreemde taal van de buitenaardse wezens te ontcijferen, zodat de bedoeling van hun bezoek aan de aarde achterhaald kan worden...

Sfeervol

Arrival is knap gefotografeerd en omvat sfeervolle beelden die soms herinneren aan de briljante sciencefictionklassieker 2001: A Space Odyssey van Stanley Kubrick (lees onze recensie hier, bekijk de trailer hier en een filmfragment hier) en aan de al bijna even briljante sciencefictionthriller Under the Skin van Jonathan Glazer (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier). Vooral de reusachtige ruimteschepen in Arrival maken indruk. 

Ook de soundtrack, met interessante muziek van Jóhann Jóhannsson en Max Richter, tilt Arrival uit boven de doorsnee sciencefictionprent.

Wat de acteerprestaties betreft, is het met name hoofdrolspeelster Amy Adams die uitblinkt in haar gevoelige vertolking van Louise: een eenzame vrouw die vaak aan haar overleden dochter denkt. De rest van de cast blijft op de achtergrond, met een verdienstelijke, maar onopvallende vertolking van Jeremy Renner als Ian, en een saaie vertolking van Forrest Withaker als een Amerikaanse legerkolonel. 

Tik tak

De buitenaardse wezens 'spreken'
een mysterieuze, cirkelvormige taal.

De grootste troef van Arrival is het spitsvondige, 'circulaire' scenario, dat verleden, heden en toekomst verbindt. Arrival gaat immers vooral over tijd en tijdsbeleving. 

Zo blijken de buitenaardse wezens de tijd op een andere manier te ervaren dan de mens. Wij maken als mens een (kunstmatig) onderscheid tussen verleden, heden en toekomst, terwijl de buitenaardse wezens in Arrival dat onderscheid kennelijk niet maken. Hun cirkelvormige taal weerspiegelt dat en zet Louise op het spoor van enkele cruciale ontdekkingen. Intussen tikt de tijd verder en dreigt een Chinese generaal ermee om de buitenaardse schepen aan te vallen...

Cerebraal

In Arrival wordt veel gepraat. Wat te veel eigenlijk, waardoor de film niet bij iedereen in de smaak zal vallen. Bovendien vergt het cerebrale scenario, dat herinnert aan de paradoxale complexiteit van Christopher Nolans sciencefictiondrama Interstellar (2014), zoveel mentale inspanning van de kijker dat dit ten koste gaat van de spanning. 

Villeneuve focust in Arrival vooral op de boeiende inhoudelijke en filosofische aspecten van het scenario (dat gebaseerd is op het verhaal Story of Your Life van Ted Chiang), waardoor de film tot op zekere hoogte in gebreke blijft op andere vlakken. Zo mist Villeneuve bijvoorbeeld de kans om de confrontatie met de buitenaardse wezens echt angstaanjagend te maken. Ook de talrijke (praat)scènes in het militaire veldkamp, waar Louise en Ian de buitenaardse taal bestuderen, zijn soms niet beklijvend genoeg. In dat opzicht is Arrival minder meeslepend dan gelijkaardige sciencefictionfilms over eerste contacten met buitenaardse wezens, zoals de opwindende klassiekers Close Encounters of the Third Kind (1977) en E.T. (1982) van Steven Spielberg. 

Laat dit u er echter niet van weerhouden om naar Arrival te gaan kijken: er staat u hoe dan ook een fascinerende mentale trip te wachten.

In het najaar pakt Villeneuve uit met Blade Runner 2049: zijn aangekondigde sequel op Scott Ridley's briljante sciencefictionklassieker Blade Runner uit 1982. Benieuwd hoe dat afloopt...

Carpe diem

Tot slot nog dit: om Arrival voluit te kunnen appreciëren, moet u begrijpen dat onder de complexe sciencefictionverpakking van deze interessante film in wezen een mooi Nietzscheaans pleidooi voor een levensbevestigende houding schuilgaat. In het existentiële slot van de film wordt de boodschap van Villeneuve duidelijk: koester elk moment in uw leven, met inbegrip van de pijnlijke momenten, alsof u er de eeuwige terugkeer van zou willen wensen. Leef in het nu. Pluk de dag. Met Amor Fati. 

Deze diepere betekenislaag, die van Arrival uiteindelijk een film over (moeder)liefde maakt, doen we hieronder uit de doeken, met spoilers.

JN.

Arrival (USA-2016): in de bioscoop sinds 7 december 2016.

Met: Amy Adams, Jeremy Renner en Forest Withaker.

Genre: sciencefiction / mysterie / psychosociaal gezinsdrama / thriller

Klik op de oranje link voor de trailer: Arrival - trailer

Onze INTERPRETATIE van 

Arrival

Waarschuwing: 

SPOILERS 

op komst! 

Lees niet verder als u de afloop van Arrival niet wil kennen.

Flashforward

Om Arrival beter te begrijpen, moet u de scènes waarin Louise en haar dochter te zien zijn begrijpen als scènes die plaatsvinden in de toekomst, wanneer de buitenaardse ruimteschepen reeds vertrokken zijn. Die scènes zijn dus geen flashbacks, maar flashforwards! 

Het verhaal begint in werkelijkheid met de scènes waarin Louise de landing van de ruimteschepen verneemt. Wanneer zij de taal van de buitenaardse wezens ontcijferd heeft, ontdekt zij uiteindelijk dat die geavanceerde wezens een bijzondere tijdsbeleving ervaren die geen onderscheid maakt tussen verleden, heden en toekomst. Dit stelt de buitenaardse wezen in staat om in de toekomst te kijken. De vorm van hun ruimteschepen weerspiegelt dit en ziet er als een ooglens uit.  

De buitenaardse wezens bezoeken de aarde omdat zij in de toekomst gezien hebben dat zij over 3.000 jaar de hulp van de mensheid nodig zullen hebben. Die hulp zal in de toekomst echter het vermogen van de mens vergen om de taal van de buitenaardse wezen te begrijpen. Daarom is hun bezoek bedoeld om hun taal te onderwijzen aan de mensheid. Die taal weerspiegelt de tijdsbeleving van de buitenaardse wezens: ze bestaat uit cirkelvormige 'woorden' die in het verlengde liggen van hun tijdsbeleving. Hun complexe taaltekens lijken overigens op een ouroboros: een oeroud, cirkelvormig symbool met een slang of draak die in zijn eigen staart bijt. De buitenaardse wezens ervaren het verleden, het heden en de toekomst immers simultaan in het eeuwige Nu, waardoor hun taaltekens cirkelvormig zijn. Louise weet als linguïste dat je via de studie van een taal ook de denkvormen die in de taal schuilen kunt achterhalen. Zo komt zij niet alleen achter de vreedzame bedoeling van de buitenaardse wezens, maar is ze uiteindelijk ook zélf in staat om in de toekomst te kijken. En ook dàt was de bedoeling van het bezoek van de buitenaardse wezen, want zij hebben eerder in hun eigen toekomstvisioenen gezien dat Louise (i) hun taal zal ontcijferen, (ii) daardoor ook zelf in de toekomst zal kunnen kijken, (iii) een goede afloop van het buitenaardse bezoek zal veiligstellen en (iv) de basis zal leggen voor de hulp die de buitenaardse wezens over 3.000 jaar nodig hebben van de mensheid. 

Zo ervaart Louise in een toekomstvisioen hoe zij in de toekomst een Chinese generaal ontmoet, die haar bedankt dat zij hem in een telefoongesprek overtuigde om geen oorlog te beginnen tegen de buitenaardse wezens, hoewel Louise dat in het heden nog niet gedaan heeft. In dat toekomstvisioen bewijst de Chineese generaal aan Louise dat zij hem wel degelijk gebeld heeft, door dat te tonen op zijn mobiele telefoon. Daarmee heeft Louise via haar toekomstvisioen meteen het telefoonnummer van de generaal. Louise 'ontwaakt' uit haar toekomstvisioen en belt in het heden met de generaal in de hoop hem te kunnen overtuigen om geen oorlog tegen de buitenaardse wezens te beginnen. Louise weet in het heden echter (nog) niet wat zij moet zeggen om dat te bereiken. Dankzij een tweede toekomstvisioen (tijdens het telefoongesprek in het heden) komt Louise dat te weten: zij ervaart in de toekomst dat de Chinese generaal in haar oor fluistert wat zijn overleden vrouw tegen hem op haar sterfbed zei. Hiermee weet Louise nu iets wat zij in het heden aan de telefoon kan zeggen tegen de generaal, nl. de laatste woorden van zijn vrouw, om aan hem te bewijzen dat Louise over bijzondere denkvermogens beschikt (vermits zij normaliter niet kan weten wat de vrouw van de generaal op haar sterfbed zei). Louise ontwaakt opnieuw uit haar toekomstvisioen en herhaalt (in het heden) tijdens het telefoongesprek met de generaal de laatste woorden van zijn vrouw. Vermits de generaal beseft dat Louise die woorden normaliter niet kan kennen, is hij overtuigd dat zij over onverklaarbare denkvermogens beschikt. Daarom volgt hij haar raad op om geen oorlog tegen de buitenaardse wezens te beginnen. De taak van de buitenaardse wezens zit er nu op en zij verlaten de aarde, gerustgesteld dat hun taal op aarde verder bestudeerd zal worden en zal bijdragen tot de evolutie van de mensheid naar een geavanceerd ras dat ook zelf in de toekomst zal kunnen kijken en de buitenaardse wezens over 3.000 jaar zal kunnen helpen.

Amor Fati

Ian verklaart vervolgens zijn liefde aan Louise. In tegenstelling tot hem, kan zij echter al in de toekomst kijken. Louise ziet in de toekomst weliswaar dat zij een relatie met Ian zal beginnen en dat zij een dochtertje zullen krijgen. Maar zij ziet ook dat hun dochter op relatief jonge leeftijd zal sterven aan kanker, en dat Ian hun relatie nadien zal beëindigen. Toch aanvaardt Louise het voorstel van Ian om een relatie te beginnen en samen een kind te maken. Hiermee kiest Louise doelbewust voor een toekomst met Ian en hun toekomstige dochter, hoewel zij reeds wéét dat die toekomst ook veel verdriet in petto heeft. Die keuze is begrijpelijk, want in haar toekomstvisioenen over haar leven met haar dochter (die als reële flashforwards reeds te zien waren in het begin van de film en die in het slot aangevuld worden met mentale en/of reële flashforwards) ervaart zij reeds de liefde voor haar toekomstige dochter. Die liefde is sterker dan haar angst voor de pijnlijke momenten en het verdriet dat haar (en Ian en hun dochter) in de toekomst te wachten staan. Daarmee geeft Louise blijk van een bewonderenswaardig Nietzscheaans Amor Fati: de onvoorwaardelijke aanvaarding van het Noodlot in de levensbevestigende bereidheid om het leven te verwelkomen in al zijn aspecten, met inbegrip van de pijnlijke aspecten. Louise kiest ervoor om voortaan volledig in het Nu te leven, elke dag te plukken en elk kostbaar moment ten volle te beleven en te koesteren. Ook al doet dat soms veel pijn. 

Amy Adams als Louise.

Zwaard van Damokles

Louise zegt 'ja!' tegen het leven en 'ja!' tegen de toekomst, omdat van dit 'ja' ook het leven van haar nog onverwekte dochter afhangt. Met een 'nee' tegen de toekomst zou ze haar dochter immers meteen letterlijk en figuurlijk ten dode opschrijven. Haar dochter zou dan immers nooit geboren worden. En die gedachte is nog ondraaglijker voor Louise dan de gedachte aan de strijd tegen kanker en de voortijdige dood die haar dochter in de toekomst onvermijdelijk opwachten als een zwaard van Damokles. Dat zwaard is in het heden nog niet gevallen, want het valt pas in de toekomst, terwijl een 'nee' tegen dat zwaard het zwaard nu al zou doen vallen omdat haar dochter dan nooit geboren zou worden (wat zou neerkomen op een nog eerdere voortijdige 'dood'). 

Moederinstinct

Maar wat als Louise 'nee' zou zeggen tegen de toekomst en een relatie met Ian zou weigeren? Zou dit dan niet haaks staan op de toekomstvisioenen over haar dochter? Een 'nee' zou immers betekenen dat haar dochter nooit geboren wordt en meteen de toekomstvisioenen weerleggen. Inderdaad, en daarom zegt Louise 'ja'. Niet omdat zij vrijwillig 'ja' zegt tegen de toekomst, maar precies omdat haar keuze in wezen onvrijwillig is. Zij kàn niet anders. Haar liefde voor haar toekomstige dochter en dus ook haar moederinstinct zijn zo sterk, dat zij alleen maar 'ja' kàn zeggen, zelfs indien zij 'nee' zou willen zeggen. Dat 'nee' speelt ongetwijfeld mee in haar gedachten. Zij wil haar dochter, zichzelf en Ian immers het voorspelde, onvermijdelijke leed besparen. Maar dat blijven slechts gedachten. Dankzij haar liefdevolle inborst en moederinstinct lag de toekomst van meet af aan onwrikbaar vast: zij zou altijd en in alle omstandigheden voor haar dochter kiezen en 'ja' zeggen tegen de voorspelde toekomst. Dit is geen kunstgreep in het scenario, maar volgt noodgedwongen uit het karakter van Louise als een liefdevolle vrouw. Daarmee kon Villeneuve op dit vlak alvast potentiële paradoxen vermijden. Bovendien sluit dit filosofische determinisme naadloos aan bij zijn impliciete pleidooi voor een existentiële aanvaarding van het Noodlot, zoals dat ook terug te vinden is bij de filosofen Nietzsche en Spinoza. 

Palindroom

Met de laatste flashforwards, waarin Louise en haar dochter te zien zijn, keert Arrival terug naar het begin van de film, waarin Louise (dag)droomde over haar dochter. De cirkel -of ouroboros zo u wil- is rond. En nu begrijpen we dat de (dag)dromen van Louise in het begin van de film geen flashbacks waren, maar flashforwards: nl. (reële en/of ingebeelde) moeder-dochter-scènes in de toekomst. Ook wanneer Louise tijdens haar onderzoek van de buitenaardse taal aan haar (nog ongeboren) dochter denkt, zijn dat géén flashbacks, maar door Louise's begrip van de buitenaardse taal veroorzaakte toekomstvisioenen waarin zij reeds onbewust anticipeert op de (toekomstige) geboorte van haar dochter. Dit verklaart haar getroebleerde reactie wanneer zij haar toekomstvisioenen nog verkeerdelijk beschouwt als vreemde (dag)dromen: wie is toch dat onbekende meisje? 

Arrival gaat dus uiteindelijk niet alleen over de aankomst (arrival) van de buitenaardse wezens, maar ook en vooral over de aangekondigde (voorziene) aankomst van Louise's dochter. En vermits dit wordt ontvouwd in een 'cirkelvormig' verhaal dat eindigt bij het begin, en dus ad infinitum herbegint, is ook de naam van Louise's dochter heel toepasselijk: Hannah. Want HannaH is een palindroom, dat je dus ook van achter naar voor kan lezen. Net als de film.

Joeri Naanai