In de greep van Medusa

Possession  van Andrzej Zulawski     ★★★★

Als u Possession nog nooit gezien hebt en dat na lectuur van deze recensie alsnog zou doen, dan kunnen wij alvast twee dingen voorspellen: ten eerste, dat u deze fascinerende cultfilm van de Poolse cineast Andrzej Zulawski uit 1981 wellicht nooit zult vergeten; en, ten tweede, dat u na afloop van de film in de war zult zijn en u zich zult afvragen: wat heb ik, in godsnaam, net gezien...?

Onze interpretatie van Possession verschaft meer duidelijkheid over de symboliek in deze beklemmende film, die balanceert tussen een realistisch relatiedrama en een bizar psychoseksueel horrormysterie dat soms doet denken aan het psychoseksueel horrordrama Repulsion (1965) van Zulawski's Poolse vakbroeder Roman Polanski en aan de psychologische mysteriethriller Enemy (2013) van de Canadese cineast Denis Villeneuve (die wellicht schatplichtig is aan Possession). Lees onze recensie van Enemy hier en bekijk de trailer hier.

Wij willen uw kijkplezier echter niet vergallen met spoilers. Daarom komen sommige aspecten van onze interpretatie van Possession pas aan bod na een spoilerwaarschuwing boven de laatste alinea's van deze recensie.

Speurtocht

Isabelle Adjani als Anna en Sam Neill als Mark.

Geïnspireerd door de pijnlijke echtscheiding die regisseur Zulawski zelf doormaakte, draait Possession rond de complexe relatieproblemen van een gehuwd koppel dat in West-Berlijn woont alvorens de val van de Berlijnse Muur.

Mark (gespeeld door Sam Neill) is een professionele spion die na zijn terugkeer van een missie thuiskomt en verneemt dat zijn vrouw Anna (Isabelle Adjani) een echtscheiding wil. Mark verlaat hun appartement en laat de zorg van hun zoontje Bob over aan Anna. Wanneer hij terugkeert naar het appartement om zijn zoontje te bezoeken, stelt Mark vast dat Anna afwezig is en dat de kleine Bob zich in een verwaarloosde toestand bevindt. Wat is hier aan de hand? Waarom laat Anna hun zoontje aan zijn lot over? Heeft zij misschien een minnaar? Gedreven door jaloezie en achterdocht, begint Mark, die in de ban blijft van zijn vrouw als ware zij een hypnotische Medusa, een speurtocht naar de ware toedracht achter Anna's onverantwoorde gedrag. Stukje bij beetje ontdekt hij verschrikkelijke dingen...

Anna houdt van haar zoontje Bob, maar hunkert naar meer vrijheid.

Intens

Hoewel Possession te wensen overlaat op het vlak van narratieve structuur en montage, is dit een heel intrigerende film met een zeer origineel scenario (zelf geschreven door Zulawski), boeiend camerawerk (waaronder knappe dolly shots) van de Franse cameraman Bruno Nuytten, fotogenieke locaties in oude stadswijken vlak bij de Berlijnse Muur, griezelige special effects (ontworpen door de Italiaan Carlo Rambaldi), sfeervolle muziek van Andrzej Korzynski en interessante vertolkingen.

Met name Isabelle Adjani maakt indruk met haar doorleefde vertolking van de verwarde, licht ontvlambare Anna, die heen en weer geslingerd wordt tussen haar verlangen naar vrijheid, vooral op seksueel vlak, en haar plichtsbewustzijn als moeder en echtgenote. Dit is één van de meest intense vertolkingen in de filmgeschiedenis, waarvoor Adjani op het Filmfestival van Cannes uitgeroepen werd tot beste actrice. Zo is er een onbeschrijfelijke flashback waarin een hysterische Anna in de lege gangen van een metrostation een soort van symbolische miskraam beleeft, het grillige Toeval baart, dat het product is van haar oncontroleerbare seksuele verlangens, en afscheid neemt van haar Geloof in haar routineuze huwelijk. "I'm the maker of my own evil", aldus Anna. Adjani combineert in deze legendarische scène op onnavolgbare wijze zeer intense lichaamsbewegingen, die er uitzien als spasmen, en een radeloze mimiek, die waanzin suggereert, waardoor de scène tot op zekere hoogte aanvoelt als een unieke avantgardistische dansvoorstelling.

 

Anna in de metro: één van de meest intense scènes in de filmgeschiedenis.

Ook het sadomasochistische moment waarop Anna tragisch grijnst, nadat zij Mark een klap in het gezicht geeft en hij zegt: "Do it again.", is onvergetelijk. 

Anna's sadomasochistische grijns.

Wat echter het meest op uw netvlies gegrift zal blijven, zijn wellicht de bizarre scènes in een goor appartement, waar Anna vaak heen gaat om er shockerende dingen te doen. Daardoor walgt zij van zichzelf. Maar toch kan zij geen weerstand bieden aan de weerzinwekkende bron van haar verlangens. Dit verklaart de filmtitel Possession, want Anna gedraagt zich als een bezetene.

Alter ego's  

Op een bepaald moment ontmoet Mark de lerares van Bob (ook vertolkt door Adjani), die Helen heet en als twee druppels water op Anna lijkt. Het enige fysieke verschil is dat Helen felgroene ogen en lichtere haren heeft. In het verwarrende slot van de film duikt ook een dubbelganger van Mark op, die tevens groene ogen heeft. Volgens ons zijn deze dubbelgangers de respectievelijke alter ego's van Mark en Anna, waarbij Helen een zachtaardige en toegewijde versie van Anna voorstelt, terwijl Marks dubbelganger zijn eigen viriele en zelfzekere versie voorstelt. De embryonale basis van Marks dubbelganger werd wellicht door Anna zelf gebaard in de metro als het product van haar wensdromen. 

Op deze manier bekeken, gaat Possession over de spanningen tussen een koppel waarvan de vrouw hunkert naar meer vrijheid en seksuele opwinding, wat leidt tot jaloezie en wantrouwen bij de man. De Berlijnse Muur staat daarbij symbool voor de figuurlijke muur tussen het koppel. Pas wanneer Mark een transformatie ondergaat, zijn controledrang overwint en uitgroeit tot een nieuwe versie van zichzelf, is verzoening met Anna misschien mogelijk, op voorwaarde echter dat ook Anna verandert en voortaan haar rol van echtgenote en moeder (gesymboliseerd door Helen) ter harte neemt...

Helen met de groene ogen is het alter ego van Anna.

Gevangen in wantrouwen

Voorafgaand aan de val van de Berlijnse Muur, was Oost-Berlijn een plek waar de bevolking nauwlettend in de gaten gehouden werd door de Oost-Duitse geheime dienst Stasi. Dit creëerde een sfeer van paranoia, die ook voelbaar is in Possession. Mark verdenkt zijn vrouw immers van ontrouw. We zien hem soms uit het raam staren naar Oost-Berlijnse grenswachters, die op hun beurt over de Muur naar hem kijken door verrekijkers. Bovendien werkt Mark als spion, bespioneert hij ook zijn vrouw en schakelt hij daarbij zelfs twee privédetectives in. Dit bevestigt dat Possession niet alleen in de buurt van de Berlijnse Muur werd opgenomen omwille van esthetische redenen, maar ook als een metafoor voor de ontwrichtende kracht van wantrouwen in intermenselijke relaties.

Possession speelt zich vlak bij de Berlijnse Muur af.

De Berlijnse Muur staat tevens symbool voor het gevoel van gevangenschap dat Anna ervaart in haar huwelijk. De Ossies konden destijds immers niet zomaar op bezoek in het westen en leefden in feite in een open gevangenis. Anna voelt zich als echtgenote en moeder ook een gevangene. Daarom is zij onderhevig aan een onweerstaanbare drang naar vrijheid, die haar huwelijk en moederschap ondergraaft. Ook Mark is een gevangene: van zijn liefde voor Anna en van zijn eigen controledrang en jaloezie.

Zulawski slaagt er in om deze boeiende psychosociale en politieke thema's te combineren met een intrigerend mysterie dat de kijker meesleurt in een onheilspellende draaikolk van griezelige psychoseksuele fantasieën die symbool staan voor de eeuwige strijd tussen verstand en gevoel, verantwoordelijkheid en vrijheid, beheersing en ongebreideld verlangen. Dat levert een volstrekt unieke film op, die we elke cinefiel kunnen aanbevelen.

SPOILERS 

op komst! 

Lees niet verder 

als u de afloop van Possession niet wil kennen.

De vijand in onszelf 

Na verloop van tijd ontdekt Mark dat zijn vrouw Anna hem inderdaad bedriegt: niet alleen met de filosofische libertijn Heinrich (Heinz Bennent), maar ook met een vreemd, glibberig monster dat waarschijnlijk groeide uit Anna's miskraam in de metro. Met zijn slangachtige tentakels verschaft dit creatuur aan Anna het seksuele genot dat zij bij Mark ontbeert. Het monster is dus de incarnatie van Anna's eigen seksuele fantasieën. Het bizarre wezen ontwikkelt gestaag een mensachtige gedaante met felgroene ogen en evolueert uiteindelijk tot Marks dubbelganger. Ook Helen heeft felgroene ogen. 

Gelet op de filmposter voor Possession, waarop we Anna zien met haren die lijken op slangen, verwijst Zulawski met de slangachtige tentakels en met de groene ogen wellicht naar de antieke mythologische figuren Venus en Medusa. De Romeinse godin Venus, die bij de oude Grieken Aphrodite heette, stond symbool voor de planeet Venus, die vaak werd geassocieerd met de kleur groen. Zij had een dubbele gedaante: enerzijds werd zij aanbeden als de godin (en planeet) van de Liefde en de Schoonheid, anderzijds werd zij gevreesd voor haar toorn in de gedaante van het gorgonenmonster Medusa met groene ogen en met haren als een nest kronkelende slangen, wier verschrikkelijke, hypnotische aanblik de toeschouwer versteent. Die associatie met kronkelende slangen is wellicht geen toeval, want de elektromagnetische ontladingen rond de planeet Venus zien er uit als kronkelende slangen. In Possession belichaamt Helen de goedaardige kant van Venus (Anna), terwijl het monster met de groene ogen zowel de (zelf)destructieve lusten van Medusa (Anna) als Marks jaloezie belichaamt. De antieke Griekse godin Pallas Athena, die oorspronkelijk ook de planeet Venus symboliseerde en wier naam gedeeltelijk afkomstig is van de Hurritische godin Anna en van de Sumerische godin Inanna, was immers jaloers op Medusa (die oorspronkelijk heel mooi was) en veranderde haar in een monster. En in zijn toneelstuk Othello beschreef William Shakespeare jaloezie als een "green-eyed monster":

O, beware, my lord, of jealousy;

It is the green-eyed monster which doth mock

The meat it feeds on; that cuckold lives in bliss

Who, certain of his fate, loves not his wronger;

But, O, what damned minutes tells he o'er

Who dotes, yet doubts, suspects, yet strongly loves!     

Bovenstaand citaat is van toepassing op Marks jaloezie: hij wantrouwt Anna, maar houdt nog steeds van haar. Marks liefde voor Anna wordt op de proef gesteld nadat hij achterhaalt dat zij de twee privédetectives vermoordde die 'haar' monster ontdekten. Toch probeert Mark de sporen van Anna's misdaden uit te wissen, zelfs al betekent dit dat hij haar minnaar Heinrich moet vermoorden omdat ook Heinrich Anna's moorden en haar monster ontdekte. Kortom, Mark heeft er alles voor over om Anna en hun huwelijk te redden. Ook Anna komt uiteindelijk tot het besef dat ze nog steeds van Mark houdt. Op zijn vraag "How did you find me?", antwoordt Anna immers: "How could I not?"

Dat het monster, waar Anna vaak seks mee heeft, stilaan een antropomorfe gedaante krijgt, verklaart Marks dubbelganger in de gewelddadige finale van Possession: het monster ontwikkelde zich tot Marks dubbelganger, die immers dezelfde groene ogen heeft als het monster. Mark en Anna worden uiteindelijk neergeschoten door de politie, waarna zij beiden zelfmoord plegen, terwijl Marks dubbelganger overleeft en ontsnapt. Hun zelfmoorden zijn volgens ons figuurlijk bedoeld: Mark en Anna nemen afscheid van hun oude 'ego's' om hun huwelijk te redden. Mark onderdrukt zijn controledrang en jaloezie: hij is nu zijn zelfzekere dubbelganger. Anna onderdrukt haar compulsieve verlangen naar vrijheid en ontrouw: zij overleeft als Helen.

In de laatste, raadselachtige scène zien we Helen -die de betere kant van Anna symboliseert- en Bob. Moeder en zoon weer herenigd. De deurbel gaat, maar Bob waarschuwt: "Niet opendoen!" Op de klankband horen we sirenes, ronkende vliegtuigen, neersuizende bommen en explosies. Gevaar! Achter de glazen voordeur zien we het donkere silhouet van Marks dubbelganger staan. Waarom vreest Bob dat Helen de deur opent? Wellicht omdat Marks viriele dubbelganger, die groeide uit Anna's monster, het monster in onszelf symboliseert: verleidelijke, seksuele, egocentrische impulsen die ontrouw, bedrog, jaloezie, wantrouwen, controledrang, ruzie en geweld kunnen veroorzaken. Bob wil dat die deur gesloten blijft en hoopt dat zijn ouders voortaan weerstand kunnen bieden aan de (zelf)destructieve impulsen die afbreuk deden aan hun huwelijk en ouderschap. Of zij daar in slagen, laat Zulawski in het midden met een open einde: in het laatste shot van Possession zien we het weifelende gelaat van Helen, terwijl Marks dubbelganger nog steeds achter de glazen voordeur staat...

Het lijkt er op dat Possession een inspiratiebron was voor Denis Villeneuve's fascinerende psychologische thriller Enemy uit 2013, die ook draait rond relatieproblemen, lust, ontrouw, vrijheidsdrang versus verantwoordelijkheidszin, een dubbelganger, gespleten identiteit en monsters (in dit geval spinnen) die symbool staan voor onze ambivalente verlangens en angsten. Ook Enemy gaat over de vijand in onszelf en eindigt, net als Possession, met een angstaanjagend shot dat waarschuwt voor het gevaar van een vicieuze cirkel... Lees onze recensie van Enemy hier en bekijk de trailer hier.

Zulawski slaagde er destijds niet in om zijn eigen huwelijk te redden. Maar zijn relatieproblemen en echtscheiding leverden met Possession wel een fascinerende cultklassieker op.

JN.  

Possession (Frankrijk/West-Duitsland-1981): beschikbaar op dvd en blu-ray disc.

Met: Isabelle Adjani, Sam Neill, Heinz Bennent en Margit Carstensen.

Genre: psychologisch gezinsdrama / horror / mysterie / erotiek