Bedwelmend

Black Narcissus  van Michael Powell en Emeric Pressburger     ★★★★½

Onder leiding van hun nieuwe zuster overste Clodagh (briljant vertolkt door de Schotse actrice Deborah Kerr), vertrekken vier protestantse nonnen naar een dorpje in het Indiase Himalayagebergte. Daar moet Clodagh, in opdracht van haar kloosterorde, op een hoge, winderige bergkam het voormalige harempaleis van een Indiase generaal transformeren tot een nieuw klooster. De nonnen krijgen daarbij hulp van mister Dean (gespeeld door David Farrar): een flegmatieke Britse regeringsambtenaar, die Clodagh op de zenuwen werkt met zijn vrijpostige gedrag.



Deborah Kerr schittert als zuster Clodagh.

Verleiding

De renovatie en reconversie van het leegstaande paleis verloopt voorspoedig en al gauw doet het nieuwe bergklooster ook dienst als ziekenhuis en schooltje voor de plaatselijke Indiase dorpelingen. De erotische Indiase muurschilderingen, geïsoleerde locatie, betoverende vergezichten, ijle berglucht en primitieve tradities van de dorpelingen hebben echter een merkwaardig, desoriënterend effect op de blanke nonnen. De desolate plek is als een mooie exotische bloem of een kostbaar parfum: sensueel, maar ook bedwelmend wanneer men zich te lang laaft aan de indringende geur. Zuster Philippa (gevoelig vertolkt door Flora Robson) begint te twijfelen aan haar religieuze roeping en overweegt zelfs om uit het klooster te treden. Ook de strenge, immer zelfbeheerste zuster overste 'ontdooit' stilaan: Clodagh herinnert zich de tijd alvorens ze non werd, toen in haar leven en hart nog plaats was voor familiaal geluk en verliefdheid. Tot haar eigen ontreddering, voelt ze zich bovendien aangetrokken tot de vrijpostige mister Dean. Maar ze is niet alleen: ook zuster Ruth (een intense Kathleen Byron) heeft haar zinnen gezet op de even behulpzame als arrogante Brit. De jaloezie en het wederzijdse wantrouwen tussen beide nonnen ontspoort tot een gevaarlijk psychologisch spel van misleiding en bedrog...

Op de rand van de afgrond

Gebaseerd op de gelijknamige roman van Rummer Godon, is Black Narcissus (bekijk de hele film hier) een uniek meesterwerk uit 1947 dat moeilijk in één genre onder te brengen valt. De film begint als een avontuurlijke tragikomedie, evolueert naar een sensueel romantisch drama, vloeit haast ongemerkt over in een dreigende psychosociale thriller, die het niveau haalt van Alfred Hitchcocks briljante misdaadmysterie Vertigo uit 1958 (één van onze favoriete films), waarna Black Narcissus eindigt met een bloedstollende finale die niet zou misstaan in een horrorfilm. Dat laatste is geen toeval: in zijn autobiografie schreef regisseur Michael Powell dat hij tijdens de Tweede Wereldoorlog genoot van de horrorfilms van de Amerikaanse producer Val Lewton. Eén van die films is de sfeervolle zwart-wit horrorklassieker I Walked With a Zombie, die de Frans-Amerikaanse regisseur Jacques Tourneur in 1943 inblikte voor Lewton. Net als in Black Narcissus, zijn de hoofdpersonages in I Walked With a Zombie beschaafde, rationele blanken die op een geïsoleerde, exotische locatie geconfronteerd worden met oeroude, onbegrijpelijke natuurkrachten en instincten die een magische invloed lijken uit te oefenen. In Black Narcissus ziet Zuster Ruth -een labiele vrouw met een duister verleden, wier morbide melancholie en verborgen passie naar de afgrond van de waanzin voeren- er in de hallucinante slotscènes trouwens nog demonischer en angstaanjagender uit dan de vrouwelijke zombie in de voormelde film van Tourneur.

Kathleen Byron als de labiele en angstaanjagende zuster Ruth.

Dualisme

In wezen gaan zowel I Walked With a Zombie als Black Narcissus over de strijd tussen geest en lichaam, die ook in de roman Narziss und Goldmund uit 1930 van de Duitse schrijver Herman Hesse centraal staat: het interne conflict tussen het hoofd en het hart, verstand en gevoel, inhibitie en ongebreidelde passie, ascese en lust, het cerebrale en het zinnelijke, spiritualiteit en aards genot. In Black Narcissus wordt die tegenstelling tussen cultuur en natuur trouwens inventief gevisualiseerd door de narratieve opbouw te ondersteunen met symbolische beelden van de wisselende seizoenen. Zo zien we close-ups van kleurige bloemen en planten, die niet alleen de lente in de natuur maar ook in het hart van de hoofdpersonages aankondigen.

Het creatieve regisseursduo Michael Powell en Emeric Pressburger haalden al hun cinematografische troeven boven om hun metaforen in de verf te zetten: prachtige beelden in betoverende Technicolor, exotische decors, suggestieve make-up, theatrale belichting en toepasselijke muziek, die dankzij de briljante montage in crescendo bijdragen tot de spannende opbouw naar de onthutsende apotheose van dit visueel verbluffende drama.

De Britse Master of Suspense Alfred Hitchcock (één van onze favoriete regisseurs) heeft zich voor Vertigo (ook een visueel meesterwerk) waarschijnlijk laten inspireren door Black Narcissus. Powell en Hitchcock waren vrienden, die elkaars werk goed kenden en bewonderden. Hitchcocks psychologische misdaadthriller Vertigo gaat ook over verleiding, obsessie en gespleten, 'schizofrene' identiteit. Het gekleurde waas voor de ogen van hoofdrolspeler James Stewart in Vertigo lijkt rechtstreeks gebaseerd op de shots in Black Narcissus met een rood waas voor de ogen van zuster Ruth. En de spannende finale in de beroemde klokkentoren van Vertigo vertoont sterke gelijkenissen met de spannende finale van Black Narcissus in de kloosterkapel en onder de kloosterklok aan de (letterlijke en figuurlijke) rand van de afgrond. 

Dit shot van mister Dean toont het rode waas voor de ogen van zuster Ruth.

Spiegels van de ziel

Black Narcissus -volgens regisseur Powell de meest erotische film in zijn oeuvre- is tijdloze, essentiële, onverwoestbare cinema over het mooiste en het slechtste waartoe mensen in staat zijn. 

Valt er dan niets aan te merken op deze film? Toch wel. De filmploeg draaide de Indiase scènes niet op locatie, maar nam ze goeddeels op in de Pinewood Studios in het Britse Buckinghamshire. Voor de achtergronden in de Indiase buitenscènes werden vaak decors en geschilderde landschappen gebruikt, wat een kunstmatige indruk geeft. Soms werkt dat, soms niet. Bovendien zitten niet alle acteurs goed in hun rol. Zo heeft David Farrar te weinig charisma voor de ambivalente mister Dean en ziet hij er in korte broek op de rug van een pony veeleer belachelijk dan verleidelijk uit. Gelukkig ligt de focus op de nonnen. En die zijn één voor één perfect gecast. 

Jean Simmons speelt een opvallend bijrolletje als het bloedmooie Indiase dorpsmeisje Kanchi, die niet aan de aandacht ontsnapt van de kleinzoon van de Indiase generaal. Die kleinzoon wordt gespeeld door de bekende Indiase acteur Sabu.

Hollywoodster Jean Simmons als het Indiase dorpsmeisje Kanchi.

Maar het zijn Deborah Kerr en Kathleen Byron die de show stelen in hun psychologische steekspel tussen zuster Clodagh en zuster Ruth. Byron maakt van zuster Ruth één van de meest verontrustende filmpersonages aller tijden, wat verklaart waarom we haar opnamen in onze Top 150 van de beste schurken en feeksen in de filmgeschiedenis. Haar waanzinnige blik alleen al is genoeg om er nachtmerries aan over te houden. 

De beste acteerprestatie in Black Narcissus komt echter van Deborah Kerr. Haar subtiele overschakelingen tussen enerzijds de koele, afstandelijke, verbitterde zuster overste Clodagh en anderzijds de warme, gevoelige, goedlachse en verliefde jongedame die zij sinds het bitterzoete afscheid van haar jeugd onder haar habijt verbergt, belichamen perfect de innerlijke strijd waaraan Clodagh en de andere nonnen onderhevig zijn. Die interne tweestrijd valt af te lezen van Kerrs sprekende ogen, die als spiegels de paradoxale krachten in mens en natuur reflecteren.

JN.

Black Narcissus (Groot-Brittannië-1947): beschikbaar op dvd en blu-ray disc, alsook te bekijken via onderstaande link.

Met: Deborah Kerr, Kathleen Byron, David Farrar, Flora Robson, Jean Simmons en Sabu.

Genre: psychologische thriller / romantisch drama / horror

Klik op de oranje links voor:

- de hele film: Black Narcissus - full movie

- een achtergrondartikel: Visuele meesterwerken: Top 80

- een achtergrondartikel: De beste schurken en feeksen in de filmgeschiedenis: Top 150 

- een achtergrondartikel: Zijn romantische films gevaarlijk voor uw relatie?

Zuster Clodagh mijmert over haar verleden.