Amor Fati

The Tree of Life  van Terrence Malick     ★★★★

Afgaand op de gemengde reacties van pers en publiek op The Tree of Life, zou je haast gaan denken dat deze nieuwe film van cultregisseur Terrence Malick zijn Gouden Palm op het recente Filmfestival van Cannes niet helemaal verdient. Think again, want The Tree of Life is wel degelijk een bijzonder knap gemaakte film die volledig in de lijn ligt van Malicks reputatie als één van de meest getalenteerde en originele cineasten out there.

Een audiovisueel gebed



Terrence Malick:
een visuele tovenaar.

De enthousiaste voorstanders van The Tree of Life loven de prachtige beelden en filosofische diepgang. En ze hebben gelijk. Malick, ooit nog docent wijsbegeerte, vertaalt de grote vragen des levens -Wie zijn we? Hoe geven we zin aan ons bestaan in deze vaak genadeloze en schijnbaar absurde wereld?- in een kaleidoscoop van visuele metaforen die lang blijven nazinderen. 

De critici van The Tree of Life daarentegen verwijten Malick dat hij zich verliest in een pretentieuze, langdradige brij van pseudofilosofische clichés. Begrijpelijk, want de film duurt maar liefst 2 uur en 18 minuten, heeft een reikwijdte van de prehistorie tot het heden en omvat thema's zoals religie, mystiek, de eeuwige cyclus van geboorte en dood, ouderschap, liefde, verlangen, verloren onschuld, jaloezie, schaamte, mededogen, vergeving en deemoed. Malick was onmiskenbaar erg ambitieus en zijn film, die bijna zou kunnen begrepen worden als het cinematografische testament van de inmiddels 67-jarige regisseur, flirt hier en daar met de grenzen van de bombast. Toch vonden wij The Tree of Life vooral een erg gevoelige en intieme kijkervaring.



Brad Pitt en Jessica Chastain als de ouders van Jack.

Een ander vaak gehoord verwijt is dat de film te weinig narratieve coherentie heeft en niet veel meer is dan een fragmentair amalgaam van losse, impressionistische beelden en mijmeringen. The Tree of Life heeft inderdaad een unieke, dromerige, poëtische kwaliteit en lijkt soms meer op een audiovisueel 'gebed' dan op een film in de main stream betekenis van het woord.

Maar zeggen de geprikkelde reacties tegen dit soort van 'antithetische' films, die meer vragen oproepen dan ze beantwoorden (denk ook aan Lost Highway en Mulholland Drive van David Lynch), niet meer over de afgestompte smaak van het publiek dan over de kwaliteit van zulke films? Zijn we als kijkers niet te veel gewend geraakt aan de voorspelbare, voorgekauwde, veilige verteltrant uit Hollywood die haast niets meer aan de verbeelding overlaat?

Triniteit

Bovendien is The Tree of Life op narratief vlak minder hermetisch dan sommigen ons willen doen geloven. Zo is de film opgebouwd uit drie afgebakende delen: een proloog waarin architect Jack O'Brien (Sean Penn) terugdenkt aan de dood van zijn jongere broer R.L. en de impact daarvan op hun vader en moeder; een chronologisch opgebouwde flashback naar Jacks jeugd; en een epiloog waarin Jack in het reine komt met zijn verleden en een catharsis beleeft waarin hij zich lijkt te verzoenen met de ondoorgrondelijkheid van het leven.



Sean Penn als de volwassen Jack.



Een metafysische fabel



Dit beeld van de aarde (het zwarte stipje) die
voorbij glijdt aan de zon illustreert de nietigheid
van ons bestaan in het heelal.

De proloog staat bol van verbluffende beelden waarmee Malick de nietigheid van de mens en onze verbondenheid met de kosmos evoceert: onze melkweg temidden talloze andere melkwegstelsels, onderwateropnames van krachtige oceaangolven, dinosauriërs, vulkaanuitbarstingen, muterende cellen  die de samenhang tussen micro- en macrokosmos illustreren... Behalve de voice-over van het hoofdpersonage Jack, zijn woorden schaars. De toon is meteen gezet: net als Stanley Kubrick in zijn duizelingwekkende magnum opus 2001: A Space Odyssey, neemt Malick ons mee op een filosofische reis die tijd en ruimte overstijgt en die de mens als tastende, zoekende, twijfelende enkeling plaatst in een metafysisch geheel dat hem doet beven van ontzag als voor een mysterium tremendum et fascinosum.  

Weemoed



Tye Sheridan als het jongste broertje Steve.

Jack heeft een haat-liefdeverhouding met zijn vader,
een ambivalente man die, net als God, 'slaat en 'zalft'.

Jessica Chastain en Tye Sheridan.

De flashback, die het grootste deel van de film in beslag neemt en vintage Malick is, focust op Jacks reminiscenties aan zijn bitterzoete jeugd (met Hunter McCracken als de jonge Jack): zijn idyllische kinderjaren, de zorgeloze pret met zijn broertjes Steve (Tye Sheridan) en R.L. (Laramie Eppler), de oedipale verhouding tot zijn strenge maar liefhebbende vader (rol van Brad Pitt) en de warme band met zijn moeder (vertolkt door Jessica Chastain). De camera van Emmanuel Lubezki (met wie Malick ook The New World draaide) zit dicht op de huid van de personages, wat een gevoel van intimiteit creëert. De oogstrelende fotografie -Lubezki en Malick zijn meesters van het licht- en de klassieke muziek (zoals De Moldau van Smetana) versterken de weemoed die als een tere sluier over het existentiële gezinsdrama hangt.

Een droom van een film

Hoewel Malicks professionele filmcarrière ruim veertig jaar jaar geleden begon, is The Tree of Life pas zijn vijfde film (na Badlands, Days of Heaven, The Thin Red Line en The New World). Net als Kubrick, is Malick dan ook een obsessieve perfectionist. Hij deed er maar liefst drie jaar over om het beeldmateriaal voor The Tree of Life te monteren. En dat merk je aan het resultaat. Malick maakt quasi perfecte keuzes: geen afgelijnde schakels in een rechtlijnige biografische ketting, maar een impressionistische collage van associatieve shots of scènes die als in een droom Jacks meanderende mijmeringen en herinneringen uitdrukken. Net als Marcel Proust in zijn roman A la recherche du temps perdu, hangt Malick de reminiscenties van Jack op aan de zinnelijke sporen (kleuren, geuren, gebaren, blikken, geluiden, zeepbellen, vlinders...) van betekenisvolle momenten uit Jacks verleden. De volwassen Jack herbeleeft die momenten als het ware. En wij zijn als kijker getuige van zijn aanschouwelijk gemaakte monologue intérieur.

Toegegeven: niet alle muziekfragmenten in The Tree of Life sluiten even goed aan bij de lyrische beelden, en sommige scènes en voice-over-commentaren zijn op het randje van sentimenteel. Toch hebben wij zelden zo'n overtuigende liefdesverklaring aan het leven in al zijn mooie én pijnlijke aspecten gezien dan wat Malick hier op het witte doek tovert.

Hunter McCracken als de jonge Jack.

Sean Penn komt te weinig aan bod als de volwassen Jack om zijn vertolking op waarde te kunnen schatten. En Brad Pitt is iets te ééndimensioneel om de subtiliteiten van zijn rol als de ambivalente vaderfiguur (die, net als God, 'slaat' en zalft') volledig tot hun recht te laten komen. Maar Tye Sheridan, Laramie Eppler en Hunter McCracken zijn als vissen in het water als de drie broertjes in het gezin. En Jessica Chastain ontroert als de zorgzame moederfiguur die het gezin samenhoudt met haar onvoorwaardelijke liefde.

Jessica Chastain als Jacks moeder.

Groeien naar het licht

Op een bepaald moment geeft Jack aan zichzelf toe: "Vader, moeder, altijd worstel je in mij." Intussen is het voor de kijker al lang duidelijk dat Jack het hier niet alleen over zijn ouders heeft, maar ook over zijn intuïtie van hogere (goddelijke?) krachten. Net zoals de onfortuinlijke Job in het bijbelverhaal zwaar op de proef gesteld wordt door God (het Hebreeuwse Iyov of Job betekent niet toevallig 'hij die weent'), zo maakt ook Jack een existentiële reis die hem in de epiloog van The Tree of Life tot het inzicht brengt dat geluk zonder smart ondenkbaar is, dat ze samenhangen als licht en schaduw, en dat de volheid van het leven zich pas openbaart aan wie er zich met een Nietzscheaans amor fati -liefde voor het (nood)lot- restloos en onvoorwaardelijk aan overgeeft. Zoals een kind dat zonder de geringste hoogtevrees in een boom -het symbool bij uitstek voor het groeiend leven- naar boven klautert en door het dichte gebladerte van de kruin plots het stralende zonlicht gewaarwordt. 

JN.

The Tree of Life (USA-2011): in de bioscoop sinds 18 mei 2011.

Met: Brad Pitt, Jessica Chastain, Sean Penn, Hunter McCracken, Laramie Eppler en Tye Sheridan.

Genre: existentieel gezinsdrama / mysterie

Klik op de oranje links voor:

- de trailer: The Tree of Life - trailer

- nieuws: The Tree of Life wint Gouden Palm in Cannes 2011

- onze keuze van The Tree of Life als de mooist in beeld gebrachte film van het jaar: De beste films van 2011