Een gitzwarte tragikomedie over Ierse spleen

The Banshees of Inisherin  van Martin McDonagh      ★★★★

Pádraic (glansrol van de Ierse acteur Colin Farrell) woont in april 1923 samen met zijn zorgzame zus Siobhán (bijrol van de Ierse actrice Kerry Condon) in hun eenvoudige melkboerderijtje op het (fictieve) Ierse eilandje Inisherin, waar zowat iedereen elkaar kent en over elkaar roddelt. Op een dag valt er wat nieuws te roddelen, wanneer blijkt dat Pádraic plots compleet genegeerd wordt door zijn beste vriend en trouwe drinkebroer Colm (met brio vertolkt door de Ierse acteur Brendan Gleeson). 

Iedereen, vooral Pádraic, vraagt zich af wat er met Colm aan de hand is. Ze hebben toch geen ruzie? Een tipje van de sluier wordt opgelicht wanneer Colm droogjes tegen Pádraic zegt: "I just don't like ya no more."  

Brendan Gleeson als Colm (links) en Colin Farrell als Pádraic.

Later wordt duidelijk dat Colm zich bewust is van zijn sterfelijkheid, zijn einde voelt naderen en worstelt met een existentiële crisis. Naar eigen zeggen wil hij zich als gepassioneerde violist voortaan meer toeleggen op het componeren van Ierse folkdeuntjes in plaats van zijn kostbare tijd te besteden aan het afleidende gezelschap en doelloze gezwets van zijn prozaïsche jeugdvriend Pádraic. Dit verklaart ook de filmtitel, want Colm noemt zijn nieuwste folkdeuntje (overigens gecomponeerd door acteur Brendan Gleeson) The Banshees of Inisherin, en een banshee is volgens de middeleeuwse Ierse folklore een mythische fee of vrouwelijke geest die de Dood aankondigt. In de film duikt vaak een oude, omineuze dorpsvrouw op, die symbool staat voor zo'n banshee en waarschuwt dat de Dood het eiland spoedig zal bezoeken. Kortom, Colm vindt dat de tijd dringt -"I have this tremendous sense of time slipping away"- en hij schuift zijn jarenlange vriendschap met zijn drinkebroer Pádraic terzijde als "saai" tijdverlies. 

Pádraic voelt zich verraden en diep gekwetst. Hij blijft Colm benaderen om de brokken van hun vriendschap te lijmen, maar Colm waarschuwt hem: laat me met rust! En Colm onderstreept zijn waarschuwing met een irrationele en lugubere dreiging, die we hier niet verklappen...

Pádraic lijdt onder het ontgoochelende verraad door zijn beste vriend.

Tragikomisch existentialisme

De Ierse cineast Martin McDonagh bewees in het verleden al, met zijn zelfgeschreven zwarte komedies In Bruges (ook met het duo Colin Farrell en Brendan Gleeson), Seven Psychopaths (ook met Colin Farrell) en Three Billboards Outside Ebbing, Missouri (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier), dat zijn scherpe combinatie van humor en drama meeslepende cinema kan opleveren. Ook zijn nieuwe, zelfgeschreven film The Banshees of Inisherin is een gitzwarte tragikomedie die naar goede gewoonte uitpakt met grappige situaties en hilarische dialogen:

Colm: "Ah, well, I suppose niceness doesn't last then, does it, Pádraic? But will I tell ya something that does last?"

Pádraic: "What? And don't say somethin' stupid like music."

Colm: "Music lasts."

Pádraic: "Knew it!"

Colm: "And paintings last. And poetry lasts."

Pádraic: "So does niceness."

Colm: "Do you know who we remember for how nice they was in the 17th century?"

Pádraic: "Who?"

Colm: "Absolutely no one. Yet we all remember the music of the time. Everyone, to a man, knows Mozart's name."

Pádraic: "Well, I don't. So there goes that theory."

Van meet af aan -let op de teleurgestelde blik in de ogen van Pádraic wanneer hij in het begin van de film doorkrijgt dat zijn oude vriend hem negeert- priemt door de humor echter een zwaarmoedige ondertoon, die aanstuurt op tragische plotontwikkelingen. In wezen is The Banshees of Inisherin immers niet alleen een zwarte komedie over getroebleerde vriendschap en als zodanig ook een tragikomische allegorie over de Ierse Burgeroorlog (zie verder), maar tevens een psychosociaal drama over een deprimerend gevoel van ennui (existentiële verveling) dat ook meespeelt in Ryan's Daughter (zie verder) en dat de Franse filosoof Jean-Paul Sartre beschreef in zijn existentialistische roman La Nausée (De Walging): een onpeilbaar gevoel van drukkende en walgelijke leegte, dat aanleiding geeft tot een onbestemde hunkering naar iets dat zin aan het leven kan geven; een soort van spleen, melancholische Weltschmertz en zinloosheid, die je als enkeling kunnen overvallen wanneer je de eigen eenzaamheid en machteloosheid beseft ten overstaan van de fundamentele absurditeit en kennelijke doelloosheid van het bestaan. "Wie kennis vermeerdert, vermeerdert smart", staat ook in de Bijbel. Colm is te intelligent om, als bewoner van een eilandje waar alle dagen op elkaar lijken en zelden iets opmerkelijks te beleven valt, te ontsnappen aan die Nausée en spleen. Maar blijkbaar net niet intelligent genoeg om te beseffen: 

- dat het geen zoden aan de dijk brengt om droefgeestig zijn hoofd te breken over filosofische vragen waar toch geen bevredigend antwoord op bestaat, behalve dan de Célineske troost der kunsten waar Colm inderdaad voor kiest ten koste van zijn vriendschap met Pádraic, terwijl Colm daarmee de troost der vriendschap miskent; 

- en dat de simpele maar goedaardige levensstijl van Pádraic, die liever aan de toog van de dorpspub hangt om over koetjes en kalfjes te keuvelen, misschien wel de beste (en enige?) manier is om constructief met elkaar om te gaan op een eilandje waar vooral simpele zielen wonen, het levensritme geregeld wordt door de seizoenen, verveling heerst, en iedereen op elkaars lip zit en naar de nieuwste roddel vraagt. 

Schone schijn

Net als in het fascinerende en visueel verbluffende tragiromantisch drama Ryan's Daughter van David Lean uit 1970 (lees onze recensie hier), dat zich ook afspeelt in een beklemmend Iers kustdorpje waar verveling, roddels en verraad lelijk huishouden, is het robuuste Ierse kustlandschap in The Banshees of Inisherin heel mooi in beeld gebracht. 

En, net als in Ryan's Daughter, verschuilen zich in The Banshees of Inisherin achter het pittoreske natuurschoon lelijke dingen: 

- de jonge dorpsidioot Dominic (gespeeld door de Ierse acteur Barry Keoghan) verbergt een verschrikkelijk geheim over zijn agressieve vader Peadar (Gary Lydon) die werkt als plaatselijke politieman;

- aan de horizon, op het vasteland, woedt de laatste fase van de Ierse Burgeroorlog, wat Pádraic de droeve opmerking ontlokt: "Good luck to ye. Whatever it is you're fighting about." Ook het conflict tussen de oude vrienden Pádraic en Colm escaleert tot hun eigen 'burgeroorlogje'. En wanneer beiden over de Ierse Burgeroorlog praten en Pádraic zegt "Some things there’s no moving on from”, praat hij onrechtstreeks ook over zijn conflict met Colm;

- net als het vrouwelijke hoofdpersonage Rose in Ryan's Daughter (losjes gebaseerd op het titelpersonage in de tragiromantische roman Madame Bovary van de Franse schrijver Gustave Flaubert), verveelt Pádraics zuster Siobhán zich dood in het Ierse kustdorpje en verlangt zij naar méér, terwijl ook haar tijd wegtikt. Zij heeft in dat opzicht meer gemeen met Colm dan zij aanvankelijk wil toegeven. Bovendien maakt zij zich ook zorgen over het escalerende conflict tussen haar broer en Colm;

- over het eilandje zweeft in toenemende mate een naargeestige atmosfeer, die herinnert aan de oplopende, koortsige psychosociale spanningen in The Chase (1966), Ryan's Daughter (1970) en Straw Dogs uit 1971 (bekijk de hele film hier); ook psychosociale drama's over de benepenheid, onvervulde verlangens, frustraties en onderdrukte agressie in een geïsoleerde gemeenschap;   

- niet alleen Colms depressie en Peaders agressie, maar ook een zelfmoord en een moord tonen aan dat sommige eilandbewoners de pedalen verliezen...

Bitterzoet

De eerste helft van The Banshees of Inisherin is briljant, dankzij onder meer de meeslepende verhaalopbouw, die nieuwsgierig maakt naar de afloop, het bitterzoete evenwicht tussen humor en melancholie, de geloofwaardige enscenering, de sfeervolle buitenopnames (op de Ierse eilanden Inishmore en Achill Island) en de overtuigende vertolkingen van de goeddeels Ierse cast. 

Colin Farrell schittert in zijn tragikomische en ontroerende hoofdrol.

Wij hebben vooral genoten van Colin Farrell in zijn tragikomische en ontroerende glansrol als de hondstrouwe, bijna kinderlijke vriend Pádraic, van Brendan Gleeson als de hardnekkig principiële Colm, en van Kerry Condon als de gedesillusioneerde Siobhán met gezond verstand. Elk van die vertolkingen blinkt uit in genuanceerde veelzijdigheid. 

Barry Keoghan heeft de geknipte uitstraling voor zijn bijrol als de opdringerige en praatzieke dorpsidioot Dominic: een tragikomische variant op de meelijwekkende dorpsidioot die John Mills briljant vertolkte in Ryan's Daughter. Maar Keoghan doet soms net iets te veel zijn best. 

Gary Lydon overtuigt in zijn bijrol als Dominics onuitstaanbare vader Peadar.

Dominic (rechts) probeert Siobhán te versieren...

Irrationeel?

Vanaf het moment dat Colm gevolg geeft aan zijn hogervermelde dreiging, maakt de humor gradueel plaats voor meer drama. Dat levert intense scènes op. Maar net zoals in Three Bilboards Outside Ebbing, Missouri, voelen sommige narratieve keuzes (inzake Colms gedrag) wat geforceerd aan. Tenzij we Colm begrijpen als een man die gek geworden is... Hij gaf in de eerste helft van de film echter geen irrationele indruk. Integendeel, want Colm handelde toen nog consequent in lijn met zijn weliswaar hardvochtige maar logische want egocentrische en dus allesbehalve zelfdestructieve voornemens: meer viool spelen en muziek componeren. Zijn extreme gedrag in de tweede helft van de film daarentegen staat haaks op zijn begrijpelijke voornemens. Zijn existentiële spleen vergt bovendien geen waanzin en kan iederéén overkomen die wanhopig stilstaat bij de schijnbare leegte van zijn/haar bestaan terwijl de tijd genadeloos wegtikt. Zoals Pádraic en Siobhán: hoewel ook zij beginnen te twijfelen aan de zin van hun routineuze en uitzichtloze leventjes op het eiland en hoewel ook hun respectievelijke keuzes en gedrag in de tweede helft van de film dramatisch evolueren, blijft hun karakterontwikkeling wél in het verlengde liggen van hun karakters in de eerste helft van de film en komen zij in de tweede helft dus realistischer over dan Colm. Zelfs indien we Colms extreme gedrag in de tweede helft van de film begrijpen als een metafoor voor het zelfdestructieve karakter van de Ierse Burgeroorlog, waarin Ieren tegen Ieren vochten, dan nog is het een gebrekkig uitgewerkte metafoor, want de kijker heeft er het raden naar waarom Colm zich plots gedraagt op een extreme manier die ten koste gaat van zijn eigen muzikale voornemens. 

Voormeld zwak punt in de narratieve opbouw rond Colm is volgens ons echter het enige noemenswaardige gebrek van de film. Laat dat u er dus niet van weerhouden om u naar de bioscoop te reppen en u op sleeptouw te laten nemen door de bitterzoete spleen van The Banshees of Inisherin.    

JN.

The Banshees of Inisherin (Ierland/Groot-Brittannië/USA-2022): in de bioscoop sinds 4 januari 2023.

Met: Colin Farrell, Brendan Gleeson, Kerry Condon, Barry Keoghan en Gary Lydon.

Genre: tragikomedie / psychosociaal drama