De moedige biecht van een spion in gewetensnood

Citizenfour  van Laura Poitras     ★★★

People willing to trade their freedom for security 

deserve neither and will lose both.

Benjamin Franklin, 1755.

Op 3 juni 2013 spraken de Amerikaanse onderzoeksjournalist Glenn Greenwald en de Amerikaanse documentairemaakster Laura Poitras in een hotel in Hong Kong af met een anonieme man die beweerde explosieve informatie te bezitten over geheime, ongrondwettige afluisterpraktijken van het Amerikaanse National Security Agency (NSA) en andere inlichtingendiensten. De man noemde zich Citizen Four en had Poitras in januari 2013 al gecodeerde e-mails gestuurd, waarin hij de gevoelige aard van zijn informatie benadrukte en haar vroeg om in hun communicatie de grootst mogelijke discretie in acht te nemen. In het hotel in Hong Kong zou hij een Rubiks kubus bij zich hebben. Zo zouden ze hem herkennen. De rest is geschiedenis: de man bleek klokkenluider Edward Snowden te zijn; hij nam Poitras en Greenwald mee naar zijn hotelkamer en onthulde daar voor de camera van Poitras voor het eerst wereldwijde spionageactiviteiten die zo shockerend zijn dat ze het ophefmakende Watergateschandaal uit de jaren zeventig doen verbleken.  

Edward Snowden (links) en Glenn Greenwald.

My name is Snowden, Edward Snowden 

Poitras had voordien reeds documentaires ingeblikt: over de oorlog in Irak (My Country, My Country uit 2006, die genomineerd werd voor een Oscar) en over de Amerikaanse militaire gevangenis in de Guantánamobaai (The Oath uit 2010). Citizenfour gaat over de onthullingen van Edward Snowden en is de derde documentaire in haar trilogie over de zogeheten "War on Terror" sinds de aanslagen in New York op 11 september 2001. Derde keer, goede keer, want Citizenfour won in februari de Oscar voor beste documentaire.

In Citizenfour wordt vooral gepraat. Toch heeft deze documentaire soms veel weg van een spannende James Bond-film: geheime codes, paranoia, technische snufjes, vluchtroutes, psychologische oorlogsvoering tussen een kafkaiaanse overheid en de in het nauw gedreven held... Vooral de opnames in de hotelkamer van Snowden, waar hij zich voorstelt als een voormalige werknemer van de NSA en de CIA die zich niet meer kon verzoenen met hun praktijken, tonen aan hoeveel moed het hem gekost moet hebben om zijn familie en vriendin in de steek te laten in de wetenschap dat zijn onthullingen van hem de meest gezochte man sinds Osama bin Laden zouden maken. Op een bepaald moment gaat het brandalarm in het hotel af en zie je de angst in de blik van Snowden: zijn ze er al? Vallen ze hier zo dadelijk binnen om me te arresteren? Is dit het einde? 

De vrees van Snowden was terecht. Als insider wist hij dat de top secrets die hij onthult in Citizenfour zouden inslaan als een bom. Vandaag leeft hij nog steeds ondergedoken op een geheime locatie in Rusland. De Amerikaanse overheid heeft immers een internationaal arrestatiebevel tegen hem uitgevaardigd en wil hem berechten als een verrader onder de Espionage Act uit 1917.

Voyeuristisch control grid

De verdienste van Citizenfour is dat je in amper twee uur een vrij toegankelijke samenvatting krijgt van de redenen waarom Snowden klokkenluider werd. Zo blijken de wereldwijde afluisterprogramma's niet alleen metadata te verzamelen (gegevens over wie communiceert met wie, wanneer, waar en hoe lang), maar ook de inhoud van alle communicatie die zij kunnen onderscheppen. Ja, lieve lezer, ook uw communicatie: elk telefoongesprek, elke sms, elke e-mail, elke website die u bezoekt, elke foto die u op Facebook zet...alles wordt opgeslagen in databanken en kan te allen tijde tegen u gebruikt worden. Het volstaat immers om in de databanken gewoon een identificator (bijvoorbeeld uw telefoonnummer of e-mailadres) in te voeren om met terugwerkende kracht al uw gearchiveerde communicatie uit het verleden op te vragen. De webcam in uw laptop kan geactiveerd worden zonder dat u het weet. Uw identiteitskaart, paspoort en bankkaart bevatten een verborgen chip met gps-functie waarmee u gelocaliseerd kan worden (tip: wikkel die documenten in dubbel zilverpapier om het gps-signaal te verstoren). Zelfs als u uw gsm uitzet, kan men u afluisteren als u de batterij niet verwijdert.

"Maar ik heb toch niets misdaan?", hoor ik u denken. "Ik ben toch geen terrorist?" Maakt niet uit, want de van rechtswege voorziene probable cause (een aantonbare aanwijzing van misdaad) om u te mogen bespioneren wordt door de overheid omzeild middels toestemming van geheime rechtbanken die geen graten zien in de collectieve dataverzameling zonder onderscheid des persoons. Dit gebeurt met medeplichtigheid van grote telecomoperatoren en multinationals, zoals AT&T, Verizon, Google, Yahoo, YouTube, Facebook, Hotmail, Gmail, Skype, Apple, Microsoft en IBM.

Op de diverse spionageprogramma's bestaat vrijwel geen onafhankelijk toezicht, wat misbruik in de hand werkt. De programma's zouden bedoeld zijn voor de strijd tegen terrorisme, maar in de praktijk blijkt dat een drogreden voor controle van de bevolking, politieke, financiële en economische spionage, vulgair voyeurisme, en de privébelangen van sommige overheidsanalisten die zelfs hun eigen echtgenotes stiekem in de gaten houden om te checken of vrouwlief niet vreemdgaat.  

Schapen

Klik op de foto om de afbeelding te vergroten
en nogmaals voor het maximale formaat.

Tegenstanders van Snowden, die hem een verrader noemen en hem verwijten dat hij de staatsveiligheid in het gedrang bracht, menen dat de strijd tegen terrorisme nu eenmaal ten koste gaat van onze privacy. "Dat is toch niet erg als je niets te verbergen hebt", hoor je vaak. Tegen zulke schapen zeggen wij: waarom gebruik je dan een geheim paswoord om je mailbox af te schermen? Waarom mag alleen de overheid je Facebookaccount en smartphone hacken? "Ach, de overheid verzamelt vooral metadata. Dat is toch geen zware inbreuk op mijn privacy", sussen de schapen. Afgezien van het feit dat de overheid ook de inhoud van communicatie verzamelt, komen in Citizenfour enkele experts aan het woord (onder wie NSA-klokkenluider William Binney, hacker Jacob Appelbaum en Lavabit-oprichter Ladar Levison) die benadrukken dat metadata vaak meer persoonlijke info opleveren dan de inhoud van communicatie. Als je weet dat iemand op dezelfde dag eerst een HIV-testcentrum belt, daarna zijn huisarts en tot slot de zelfmoordlijn, dan weet je veel meer over die persoon dan door de inhoud van één van die gesprekken af te luisteren.    

Aan alle schapen: zelfs wie zijn gezond verstand niét gebruikt en gewoon zijn intuïtie volgt, beseft dat privacy een onontbeerlijke voorwaarde van vrijheid is. Iederéén, ook u, gedraagt zich anders wanneer je weet dat je in de gaten gehouden wordt. Dat leidt tot zelfcensuur en is nefast voor creativiteit, intellectuele exploratie, zelfontwikkeling, kritiek, vrije meningsuiting, spontaan sociaal contact en gemoedsrust. 

Mysterie

In plaats van een heksenjacht te organiseren op Snowden en de journalisten die bereid waren om zijn onthullingen te publiceren, zouden overheden hun spionageprogramma's (die ook in de Benelux bestaan) beter in vraag stellen. Zoals Snowden zelf zegt in Citizenfour: het gaat niet over hem. De vraag of hij een held dan wel een verrader is, is een rookgordijn dat alleen maar afleidt van het feit dat we met z'n allen in sneltreinvaart afglijden naar een totalitaire wereld waarin de laatste restanten van onze vrijheid geofferd worden op het altaar van een vals gevoel van veiligheid. Daarom focust Citizenfour veeleer op het maatschappelijk debat rond de surveillance state dan op de man achter de klokkenluider. Over Snowden als mens komen we dus niet veel meer te weten dan wat we reeds in de media vernamen. Poitras miste hier de unieke kans om de sluier van mysterie rond Snowden op te lichten. En dat is jammer. Ook visueel stelt de documentaire niet veel voor. Maar inhoudelijk is Citizenfour wel verplichte kost voor wie zich nog illusies zou maken over zijn/haar privacy. 

De Five Eyes van het Panopticon

In 1791 publiceerde de Engelse filosoof Jeremy Bentham een boek onder de titel  Panopticon (letterlijk: Alziend), waarin hij pleitte voor de bouw van cirkelvormige gevangenissen met een centrale toren van waaruit elke gedetineerde onafgebroken in de gaten gehouden kan worden. Wie meer wil weten over het Panopticon-concept als een instrument en metafoor van machtsuitoefening, repressie, disciplinering, conformisme en onderwerping, raden we aan om het briljante boek Surveiller et punir (in het Nederlands vertaald onder de titel Discipline, toezicht en straf) van de Franse filosoof Michel Foucault uit 1975 te lezen.

Vooraanzicht, doorsnede en grondplan van Jeremy Benthams Panopticon-gevangenis.
(klik op de foto om de afbeelding te vergroten en nogmaals voor het maximale formaat)

Wie had kunnen bevroeden dat Benthams natte droom van absolute controle twee eeuwen later wereldwijd gerealiseerd zou zijn in de vorm van een alziend en alhorend spionageprogramma waarmee Vijf Ogen -de geheime diensten van de VS, Groot-Brittannië, Canada, Australië en Nieuw-Zeeland- en hun tientallen 'snuffelpartners' in andere landen een groot deel van de wereldbevolking in de gaten houden. Onze planeet is hierdoor getransformeerd tot één grote Panopticon-gevangenis waarin van onze privacy niet veel meer overblijft dan kruimels.

Eén van de door Edward Snowden gelekte documenten
over de Five Eyes en hun internationale  'snuffelpartners'.

Big Brother is watching you

De Brave New World van Aldous Huxley staart ons in het gelaat als een Orwelliaanse nachtmerrie, met een Big Brother die elk van onze moves in de gaten houdt zoals in het popnummer Every Breath You Take van The Police. Zo'n wereld levert trouwens niet meer veiligheid op. Integendeel: de geschiedenis heeft talloze keren aangetoond dat minder vrijheid vroeg of laat ook leidt tot minder veiligheid. Vraag dat maar eens aan wie de dictatuur van Stalin, Mao of Pol Pot overleefde. En een samenleving die functioneert als een panoptische gevangenis kan je sowieso bezwaarlijk omschrijven als een veilige biotoop voor onschuldige burgers. Snowden waarschuwt in Citizenfour dan ook dat de balans tussen kiezers en hun verkozenen is omgeslagen in een verhouding tussen onderdanen en hun heersers. Dat wilde hij niet langer op zijn geweten hebben. En u? Wil u in zo'n wereld leven?

JN.

Citizenfour (USA/Duitsland/Groot-Brittannië-2014): in de bioscoop vanaf 27 mei 2015.

Met: Edward Snowden, Glenn Greenwald, Laura Poitras, Ewen MacAskill, William Binney, Jacob Appelbaum, Julian Assange, Kevin Bankston, Lindsay Mills, Jeremy Scahill, Barack Obama, Ladar Levison e.a.. 

Genre: documentaire