De vijand in onszelf

Enemy  van Denis Villeneuve     ★★★★

Tweelingen, dubbelgangers, klonen en alter ego's zijn een onuitputtelijke bron van inspiratie voor schrijvers en kunstenaars. Wellicht omdat ze boeiende vragen oproepen over onze identiteit. Intuïtief beseffen we dat we geen vast omlijnde identiteit hebben. Dat we 'dieper' en onbekender zijn (zowel voor onszelf als voor anderen) dan we ons graag voordoen. "Je est un autre", schreef de Franse dichter Arthur Rimbaud terecht. 

Ook cineasten filosoferen graag over identiteit. Denk aan Alfred Hitchcocks visueel verbluffende meesterwerk Vertigo uit 1958 (één van onze favoriete films), met Kim Novak als de mysterieuze femme fatale die het hoofd van James Stewarts personage op hol brengt vanwege haar gelijkenis met een overleden vrouw. Of aan Dead Ringers van David Cronenberg uit 1988, met Jeremy Irons in een dubbelrol als de identieke tweeling gynaecologen die hun gelijkenis misbruiken om nietsvermoedende vrouwen te delen. Ook de fascinerende films van David Lynch gaan vaak over (gespleten) identiteit, zoals het visueel verbluffende psychoseksueel misdaadmysterie Lost Highway uit 1997 (lees onze recensie hier en bekijk de hele film hier) en het psychologisch portret Mulholland Drive uit 2001 (die beide ook behoren tot onze favoriete films). En vanaf 27 augustus kan u in de bioscoop gaan kijken naar Enemy (2013): een nieuwe, erg fascinerende psychologische thriller van de Canadese regisseur Denis Villeneuve, met een dubbelrol van Jake Gyllenhaal als twee mannen die qua uiterlijk zo sterk op elkaar lijken dat het de kijker na een tijdje begint te dagen dat het wel eens over één en dezelfde man zou kunnen gaan...   



Jake Gyllenhaal in zijn dubbelrol als Adam (links) en Anthony.

Spiegel

Enemy begint met een bizarre sequentie waarin Anthony (Jake Gyllenhaal) een donkere seksclub bezoekt waar een naakte vrouw op het punt staat een dikke spin te vertrappen. Vervolgens maken we kennis met Adam (ook vertolkt door Gyllenhaal): een alleenstaande, ietwat timide geschiedenisprofessor die een nogal oppervlakkige, vooral seksuele relatie heeft met Mary (Mélanie Laurent). Op een dag huurt Adam een film waarin hij een figurant ziet die als twee druppels water op hem lijkt. Na wat speurwerk ontdekt Adam dat de acteur in kwestie Anthony Claire heet en getrouwd is met de zwangere Helen (Sarah Gadon). Wanneer Adam en Anthony afspreken om elkaar te ontmoeten en voor het eerst oog in oog staan met elkaar, lijkt het alsof zij in een spiegel staren. Zijn ze dubbelgangers? Tweelingbroers? Klonen? Of speelt Adams verbeelding hem parten? Is dit een donkere fantasie of vreemde droom? Is Adam gek aan het worden? Of is het Anthony die zich alles inbeeldt...?

Jake Gyllenhaal en Sarah Gadon.

Spinnenweb

Gebaseerd op de roman O Homem Duplicado van de Portugese schrijver José Saramago uit 2002 (in het Nederlands vertaald als De man in duplo), is Enemy het soort meerzinnige, gelaagde film dat als een kunstwerk openstaat voor verschillende interpretaties. Sommige interpretaties leiden echter tot contradicties. Mijn eigen interpretatie sluit aan bij wat regisseur Villeneuve -bekend van Incendies uit 2010 (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier) en Prisoners uit 2013- zelf onthulde in interviews over Enemy: dat Anthony en Adam in feite dezelfde persoon zijn; dat ze als het ware twee verschillende kanten of 'maskers' zijn van dezelfde man (de woorden persoon en personage zijn trouwens afgeleid van het Latijnse persona, wat 'masker' betekent). De zelfzekere, vlot geklede Anthony vertegenwoordigt daarbij de sterke, libidineuze, egocentrische kant van het hoofdpersonage. En de wat saaiere, introverte maar gevoelige Adam is zijn 'betere' helft. Zijn alter ego.

  

Mélanie Laurent als Mary.

Op deze manier bekeken, gaat de film over een ontrouwe man (Anthony) die zich voorneemt om zijn leven te beteren, zijn minnares (Mary) te verlaten en letterlijk en figuurlijk 'terug te keren' (als Adam) naar zijn zwangere vrouw (Helen). Vertelt vanuit Anthony's onderbewustzijn, toont Enemy dus hoe Anthony (ooit acteur en intussen geschiedenisprofessor) worstelt met de restanten van zijn bindingsangst omdat zijn huwelijk met zijn zwangere vrouw Helen ten koste gaat van zijn vrijheid. Vandaar de scènes waarin Adam lesgeeft over de  gevaren van dictaturen die ons manipuleren om onze vrijheden te beperken. In dat opzicht ervaart het dubbelpersonage van Gyllenhaal zijn huwelijk met Helen en zijn overspelige relatie met zijn minnares Mary in zekere zin als dictaturen. Dit verklaart ook het terugkerende spinnenmotief in Enemy. Voor Anthony zijn vrouwen spinnen: verleidelijke zwarte weduwes in wier web hij zich gevangen voelt en die zijn vrijheid opvreten. Hij voelt zich gevangen in zijn huwelijk met Helen. Gevangen in de moeizame relatie met zijn dominante moeder (bijrolletje van Isabella Rossellini). En gevangen in de seksuele aantrekkingskracht van Mary.


Adam/Anthony ziet vrouwen als spinnen.

Ook zijn eigen verlangens vormen een duister web waarin Anthony/Adam verstrikt geraakte, wat gevisualiseerd wordt door shots van elektriciteitsdraden en gebroken glas die doen denken aan spinnenwebben. Zijn verlangens vormen dwangmatig terugkerende patronen: neurotische herhalingen waartegen hij wil vechten om de negatieve spiraal te doorbreken die ten koste gaat van zijn huwelijk. Villeneuve omschreef Enemy trouwens zelf als "een documentaire over de dictatuur van het onbewuste". Niet toevallig waarschuwt Adam zijn studenten voor de negatieve dialectiek van een zich herhalende geschiedenis die volgens de Duitse filosoof Hegel tijdens een eerste herhaling tragisch is en vanaf de tweede herhaling een farce wordt. Kortom, Anthony/Adam kampt niet alleen tegen de 'dictatuur' van vrouwen, maar probeert zich ook te verzetten tegen de dictator in zichzelf; tegen de donkere kant van zijn eigen persoonlijkheid. De 'Vijand' in de filmtitel Enemy is hij derhalve vooral zélf.

Maar wat dan met de scène waarin Anthony's vrouw Adam opzoekt aan de universiteit en zij zich gedraagt alsof zij Adam niet kent? Wel, waarschijnlijk doet zij alsof; begrijpt zij dat haar man worstelt met een schizofrene psychose en speelt zij het 'spel' mee uit empathie en medelijden, in de hoop dat hij geneest van zijn overspelige neigingen en haar voortaan trouw blijft. Wanneer zij naar Anthony telefoneert, vlak na haar eerste ontmoeting met Adam, zie je trouwens dat Anthony pas antwoordt wanneer Adam net achter een muur verdwenen is, waardoor het perfect mogelijk blijft dat beide mannen identiek zijn. En wanneer Adam en Anthony elkaar ontmoeten, kan dit geïnterpreteerd worden als een monologue intérieur waarin het hoofdpersonage met de 'engel' en 'duivel' in zichzelf communiceert om de chaos in zichzelf te ordenen. "Chaos is order yet undeciphered", luidt het citaat van Saramago aan het begin van de film. Maar om de chaos in jezelf te ontcijferen, moet je eerst de sleutel hebben van de deur naar de duistere kamer van je eigen onderbewustzijn. En de moed om die deur te openen...

Nachtmerrie

De vaak schaars belichte shots en de vale gele kleuren, die als nicotine aan Enemy kleven, weerspiegelen de donkere, vuile kantjes van het hoofdpersonage en roepen een bevreemdende sfeer op die herinnert aan het surrealistische nachtmerrie-universum in de films van cultcineast David Lynch. Ook Possession van Andrzej Zulawski uit 1981 (lees onze recensie hier) en Roman Polanski's Repulsion (1965) en Le locataire (1976) -films over obsessies en identiteitscrisissen- zijn niet veraf in Enemy.

Jake Gyllenhaal overtuigt in zijn gevarieerde dubbelrol. Mélanie Laurent en Sarah Gadon geven hem daarvoor onbaatzuchtig alle ruimte. Samen met het interessante scenario (geschreven door Javier Gullón), de geloofwaardige special effects (bijvoorbeeld in de shots waarin Anthony en Adam samen te zien zijn) en de beheerste regie van Villeneuve levert dat een ongemeen boeiend mysterie waarover u nog urenlang zal kunnen doorbomen op café.

Vicieuze cirkel?

Enemy is het soort film dat blijft rondspoken in je hoofd. Al was het maar voor de bizarre slotscène, die ongetwijfeld de geschiedenis ingaat als één van de meest angstaanjagende filmeindes ooit. Wij begrepen dat einde als een mogelijke (vicieuze) cirkel. Herinner u dat Adam een film huurde. De titel van die (fictieve) film is Where There's a Will, There's a Way. Waar een wil is, is een weg; een weg naar een beter (gezins)leven. Wég van een slechte, dubieuze moraal. Zo niet herhaalt de geschiedenis zich in een tragische farce. De raadselachtige slotscène suggereert echter dat Anthony/Adam op het punt staat te hervallen in oude, slechte gewoontes en dat hij dat plots ook beseft; dat hij opnieuw de gevangene dreigt te worden van zijn eigen duistere verlangens, zijn bindingsangst en zijn getroebleerde vrouwenbeeld waarin hij vrouwen ziet als dictators, manipulators of verleidsters. Dat hij zijn eigen grootste vijand blijft en die interne boosdoener zal moeten overwinnen met de liefde voor zijn vrouw. Dat onze geduchtste tegenstander zich inderdaad schuilhoudt in onszelf.

JN.

Enemy (Canada/Spanje-2013): in de bioscoop vanaf 27 augustus 2014.

Met: Jake Gyllenhaal, Sarah Gadon, Mélanie Laurent en Isabella Rossellini.

Genre: psychologische thriller / mysterie

Klik op de oranje link voor de trailer: Enemy - trailer