Lachen en wenen met liefde

City Lights  van Charlie Chaplin     ★★★★★

Hoeveel jongeren maken tegenwoordig nog tijd om eens naar een stille film uit de oude doos te kijken? Dat zijn er niet veel, denk ik. Ze kijken doorgaans liever naar lawaaierige, flitsende superheldenfilms, zoals The Avengers en X-Men. Ze weten niet wat ze missen... 

Stille films worden vaak geassocieerd met trage en sentimentele melodrama's of stuntelige komedies met voorspelbare grappen, waarin de acteurs overacteren en de special effects gedateerd overkomen. Dat zijn terechte bezwaren tegen een groot deel van de stille films. Maar daarbij negeert men ten onrechte:

- de toenmalige tijdsgeest;

- de doorwerkende invloed van het theater op de acteurs van toen, en het feit dat men in stille films moést overacteren omdat de kijker geen gesproken woorden kon horen en men de gedachten, gevoelens en uitspraken van personages dus visueel moest tonen en verduidelijken in de acteursvertolkingen (eventueel ondersteund met muziek); 

- de nog prille 'filmgrammatica' (op het vlak van montage bijvoorbeeld);

- en de beperkte technische middelen waarover filmploegen destijds beschikten. 

Kortom, het medium film stond toen nog in zijn kinderschoenen. 

Bovendien zijn er onder de stille films wel degelijk heel wat tijdloze pareltjes, die bol staan van vernieuwende, geniale vondsten en ook vandaag nog een even frisse, relevante indruk maken als toen ze voor het eerst uitkwamen. Er zitten zelfs absolute meesterwerken tussen. Zoals City Lights van grootmeester Charlie Chaplin uit 1931: een romantische komedie die door sommige filmkenners, onder wie ook de intussen overleden cineasten Stanley Kubrick en Andrei Tarkovsky, gerekend wordt tot de top vijf van beste films aller tijden en ook behoort tot onze eigen Top 35 van onze favoriete komedies.  

Alles voor de liefde

Het verhaal is geniaal in zijn eenvoud: een dakloze zwerver (gespeeld door Charlie Chaplin natuurlijk) wordt verliefd op een jonge, blinde bloemenverkoopster (vertolkt door Virginia Cherrill). Zij denkt dat hij rijk is, en hij doet alsof hij rijk is om haar niet teleur te stellen. Af en toe krijgt hij centen van een drankzuchtige miljonair (gespeeld door Harry Myers), die echter alleen vrijgevig is wanneer hij te diep in het glas gekeken heeft. Telkens nadat de miljonair ontnuchtert, is de arme vagebond weer platzak. Het zwervertje zal wat nieuws moeten verzinnen om aan centen te komen, het blinde meisje te helpen en haar hart te stelen...

Charlie Chaplin en Harry Meyers.

City Lights is het beste bewijs dat een stille film niet hoeft te vervelen. Integendeel, want het door Chaplin zelfgeschreven scenario is een vloeiende, vlot gemonteerde stroom van verrassende, onvergetelijke scènes die voortdurend pendelen tussen slapstick-komedie, drama en romantiek: de zwerver en de miljonair zetten een nachtclub op stelten; het blinde meisje wordt ziek en haar grootmoeder kan de huur van hun woonst niet meer betalen; de zwerver neemt deel aan de grappigste boksmatch aller tijden; de zwerver belandt in de gevangenis... Het einde verklappen we niet, maar het is in elk geval één van de meest ontroerende scènes in de filmgeschiedenis. En als u ons niet gelooft, dan neemt u het misschien aan van de vermaarde Amerikaanse filmrecensent James Agee, die de slotscène van City Lights in 1949 omschreef als "the greatest single piece of acting ever committed to celluloid". Marlon Brando, één van onze favoriete acteurs, maakte pas in 1950 zijn filmdebuut, maar in het tijdperk van de stille film was Chaplin wellicht de beste filmacteur ter wereld.

De eeuwige underdog

Het schitterende scenario van City Lights dateert van 1928 en speelt in op de grote kloof tussen rijk en arm aan de vooravond van de Grote Depressie. De zwerver ziet er heel verfomfaaid uit, terwijl de dronken miljonair en diens feestende vriendenkring baden in luxe. Chaplin was een meester in het uitlichten van het pijnlijke contrast tussen de rijke, vaak egocentrische elite en de verworpenen der aarde, waarbij hij altijd consequent partij koos voor de laatsten, zoals in zijn andere meesterwerken The Goldrush (1925) en Modern Times (1936). Zijn iconische vagebond is een eeuwige underdog en paria. Hij symboliseert de waardigheid, de moed en het doorzettingsvermogen waarmee armen hun tragische lot dragen en proberen te keren. En dat is vandaag nog steeds relevant. 

Chaplin was dus geen oppervlakkige cineast en deinsde niet terug voor scherpe maatschappijkritiek. Maar hij besefte als geen ander dat films, om rendabel en relevant te kunnen zijn, een groot publiek zoeken. Daarom koos hij ook in City Lights voor een lichtvoetige, verteerbare stijl, waarbij humor zijn sterkste wapen was. Dankzij Chaplins onnavolgbare humor valt City Lights niet in de valkuil van het sentimentele moralisme.

Pantomime van de bovenste plank

Chaplin acteert in City Lights op het toppunt van zijn kunnen. Zijn mimiek en motoriek geven zowel in de dramatische als komische scènes blijk van zijn natuurtalent als pantomimespeler. De ondertitel van City Lights luidt niet toevallig A Comedy Romance in Pantomime. Ook Harry Meyers schittert als de dronken miljonair die met zelfmoordneigingen rondzwalpt maar dankzij de vagebond weer zin in het leven krijgt. Hun hilarische interactie is een master class in tragikomisch acteerwerk. De rol van het blinde bloemenmeisje is minder veelzijdig, maar Virginia Cherrill heeft de juiste, gevoelige uitstraling om het hart van de kijker te beroeren.

Virginia Cherrill en Charlie Chaplin.

Toen Chaplin aan de opnames van City Lights begon, was de techniek voor geluidsfilms al geïntroduceerd. Hij verkoos niettemin om zijn romantische komedie als een stille film in te blikken, omdat de geluidssynchronisatie (het afstemmen van het geluid op de bewegende beelden) toen nog niet op punt stond voor buitenopnames en hij City Lights niet alleen in de studio wilde opnemen. Volgens Chaplin vergt een drama close-ups, die je in de studio kan opnemen, terwijl een komedie volgens hem ook long shots nodig heeft, die vaak beter tot hun recht komen met buitenopnames. Zelf formuleerde hij het als volgt: "Life is a tragedy when seen in close-up, but a comedy in long shot. To truly laugh, you must be able to take your pain, and play with it!" En dus koos Chaplin voor een stille film, zodat hij ook de bewegingsvrijheid had om buiten de studio te filmen. 

Toch bevat de klankband van City Lights niet alleen muziek, die Chaplin overigens zelf componeerde, maar ook enkele geluiden. Zo is er de beroemde openingsscène, waarin enkele notabelen een standbeeld onthullen en de zwerver in de armen van het beeld blijkt te slapen. Tijdens de toespraak van de notabelen klinken hun stemmen als belachelijke, nonsensicale toetertjes, waarmee Chaplin meteen de toon zet en aankondigt dat hij in deze komedie het establishment op de korrel neemt. Daarnaast is er ook de fijne feestscène in het huis van de miljonair, waar de zwerver per ongeluk een fluitje inslikt en hij prompt de 'fluitende hik' krijgt. Chaplin had dus geen bezwaar tegen geluid, wanneer het een meerwaarde oplevert. Maar waarom gesproken dialogen inlassen wanneer je het verhaal ook met louter beelden (en zo nodig ook muziek) kan vertellen. Zulk een aanpak levert "pure cinema" op, dixit meestercineast Alfred Hitchcock, die ook zijn carrière begon in het tijdperk van de stille film (bekijk zijn sfeervolle stille misdaadthriller The Lodger uit 1927 hier).

Pure cinema

Film is een bij uitstek visueel medium. En één beeld zegt vaak meer dan duizend woorden. Vandaar dat stille films erg geschikt zijn voor jonge kinderen, die genieten van een 'vanzelfsprekend' visueel verhaal dat niet belast wordt met voor hen moeilijke, afleidende woorden. In de juiste handen heeft een film geen woorden nodig. Een stille film van Chaplin spreekt rechtstreeks tot ons hart. City Lights toont ons waarom stille films letterlijk en figuurlijk pure cinema, d.w.z. bewegende beelden, zijn. Het woord 'cinema' is immers afgeleid van het Griekse kī́nēma, wat 'beweging' betekent.

Wanneer kinderen opgroeien en onherroepelijk verstrikt geraken in de complexe (wan)orde van de gesproken taal, geraken ze gedeeltelijk vervreemd van de betoverende onmiddellijkheid waarmee louter visuele filmimpressies ons aanspreken, zoals een wide shot van een mooi landschap of een close-up van een veelzeggende gelaatsuitdrukking. Dankzij tijdloze meesterwerken zoals City Lights kunnen we de magie van stille bewegende beelden herontdekken. 

En nee, superheldenfans: naar City Lights kijken kost dus géén moeite. De film is niet traag, voorspelbaar, gekunsteld, melodramatisch of gedateerd. City Lights bruist van humor en liefde en is ook vandaag nog steeds een groot feest voor het oog en het hart.

JN.

City Lights (USA-1931): beschikbaar op dvd en blu-ray disc.

Met: Charlie Chaplin, Virginia Cherrill en Harry Meyers.

Genre: komedie / romantiek / sociaal drama

Klik op de oranje links voor:

- een achtergrondartikel: Onze favoriete komedies: Top 35

- een achtergrondartikel: Schaf de Oscars af!