Een robot van vlees en bloed?

Ex Machina  van Alex Garland     ★★★★½

Caleb (gespeeld door Domhnall Gleeson) is een intelligente en goedaardige softwareprogrammeur voor Bluebook: 's werelds populairste internetzoekmachine. Op een dag wint Caleb via een personeelsloterij een bezoek aan de afgelegen villa van Nathan (Oscar Isaac): de geniale, schatrijke en excentrieke CEO van het Google-achtige bedrijf, die de zoekmachine reeds ontwierp toen hij nog een 13-jarige puber was. 

Nadat Caleb per helikopter arriveert op het uitgestrekte landgoed van Nathan, blijkt diens trendy villa een streng beveiligd ondergronds laboratorium te verbergen, waar Nathan in het grootste geheim in zijn eentje een nieuwe uitvinding voltooide. Die uitvinding heet Ava (vertolkt door Alicia Vikander) en is een humanoïde robot met een vrouwelijk uiterlijk en een geavanceerde vorm van artificiële intelligentie. Ava's 'brein' functioneert op basis van de cognitieve, emotionele en psychologische werking van het menselijk brein, die Nathan in kaart kon brengen door de gearchiveerde wereldwijde zoekgeschiedenis in zijn eigen zoekmachine te analyseren. Bluebook is volgens Nathan immers niet alleen een blauwdruk van wàt mensen denken en verlangen, maar ook en vooral hoé ze denken en verlangen. Daardoor kan Ava niet alleen 'denken' en praten, maar ook glimlachen, grapjes maken en flirten. 

Caleb arriveert in de afgelegen villa van Nathan.

Op verzoek van Nathan, is Caleb bereid om Ava een week lang te onderwerpen aan de zogeheten turingtest: een naar de Engelse computerpionier Alan Turing vernoemd experiment, waarmee zou kunnen uitgemaakt worden of Ava (zelf)bewust is en écht kan denken en voelen zoals een mens, dan wel of zij die menselijke kwaliteiten slechts simuleert. Al gauw begint Caleb echter te vermoeden dat Nathan geen open kaart speelt. Hier is meer aan de hand. Maar wat...?

Een monster van Frankenstein of menselijk-al-te-menselijk?

Ex Machina is een uitstekende sciencefictionthriller die de kijker doet nadenken over de sociale en morele implicaties van artificiële intelligentie. De debuterende Engelse regisseur Alex Garland (die eerder de verfilmde bestseller The Beach schreef, alsook de scenario's voor 28 Days Later, Sunshine en Never Let Me Go) boort in Ex Machina een brandend actueel thema aan. Zo waarschuwden de beroemde wetenschapper Stephen Hawking en de schatrijke ingenieur Elon Musk eerder dit jaar nog dat de ontwikkeling van kunstmatige intelligentie niet alleen voordelen maar ook gevaren inhoudt. Intelligente robots zouden de werkloosheid doen toenemen en op termijn zelfs volledig aan de controle van de mens kunnen ontsnappen als een monster van Frankenstein. Ook in Ex Machina zegt Nathan tegen Caleb dat artificiële intelligentie ooit superieur zal zijn aan menselijke intelligentie: "One day the A.I.’s are gonna look back at us the same way we look at fossil skeletons in the plains of Africa."

Oscar Isaac als Nathan (links) en Domhnall Gleeson als Caleb.

De schaduwzijden van artificiële intelligentie (AI) werden eerder al belicht in beklijvende sciencefictionklassiekers zoals:

- het uiterst invloedrijke mysterie 2001: A Space Odyssey uit 1968 (een visueel meesterwerk dat behoort tot onze favoriete sciencefictionfilms en onze favoriete films tout court), onder regie van Stanley Kubrick (onze favoriete cineast), waarin de AI-computer HAL op hol slaat (lees onze recensie hier, bekijk de trailer hier en een filmfragment hier); 

- Alien uit 1979 (ook één van onze favoriete sciencefictionfilms en tevens één van onze favoriete horrorfilms en onze favoriete films tout court), geregisseerd door Ridley Scott (ook één van onze favoriete cineasten), waarin een bemanningslid van het ruimteschip Nostromo een androïde AI-robot met een verborgen agenda blijkt te zijn (lees onze recensie hier);

- de invloedrijke tech-noir cyberpunk dystopie Blade Runner uit 1982 (ook een visueel meesterwerk dat behoort tot onze favoriete sciencefictionfilms), geregisseerd door Ridley Scott, waarin Harrison Ford als het titelpersonage jacht maakt op rebelse androïde replicants (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier);

- en The Terminator uit 1984 van James Cameron (ook één van onze favoriete sciencefictionfilms), waarin de zelfbewuste supercomputer Skynet een strijd op leven en dood tussen mens en machine ontketent (lees onze recensie hier). 

De boeiende sciencefictiondrama's A.I. (2001) van Steven Spielberg (ook één van onze favoriete cineasten) en her (2013) van Spike Jonze (lees onze recensie hier en bekijk de trailer hier) zijn milder en appelleren meer aan onze sympathie met de menselijke-al-te-menselijke wijze waarop intelligente machines zelf hun interactie met de mens zouden kunnen ervaren.

Labyrint

Ex Machina is geen horrorfilm zoals Alien, noch een actiefilm zoals The Terminator, maar combineert als een spannend 'cerebraal' drama wel inhoudelijke en visuele aspecten van de andere voormelde sciencefictionfilms:

- net zoals het mannelijke hoofdpersonage in her verliefd wordt op een vrouwelijk computerprogramma, lijkt Caleb in Ex Machina te bezwijken voor de charmes van de robot Ava;

- de vaak zachte belichting in Ex Machina herinnert aan de dromerige pasteltinten in her;

- net zoals de computer HAL in 2001: A Space Odyssey en de replicants in Blade Runner een eigen wil hebben, hun eigen voortbestaan willen verzekeren en in opstand komen, lijkt Ava zich niet te willen neerleggen bij de autoritaire manier waarop zij door haar schepper Nathan behandeld wordt. Ik ben geen object, schijnt Ava te denken. En hoewel zij als een materieel artefact natuurlijk wél een object is, laat Garland het aan de kijker over om uit te maken wat Ava in wezen is. Hij stelt daarmee aan het publiek een zeer pertinente vraag: hoe zouden wij Ava behandelen? Als een mens of louter als een machine...?;

- tijdens vreemde stroomonderbrekingen in Nathans villa floept in het laboratorium rood noodlicht aan dat herinnert aan de rode belichting tijdens de iconische scène in 2001: A Space Odyssey waarin de computer HAL tegen zijn wil uitgeschakeld wordt;

- de existentiële vragen en emoties van Ava doen denken aan die van de intelligente machines in A.I., Blade Runner en her;

- en net als Kubrick, Scott, Spielberg, Jonze en Cameron, is Garland er met Ex Machina in geslaagd om de complexe implicaties van intelligente robotica op een even meeslepende als diepzinnige wijze naar het grote scherm te vertalen.

Garland doet dat door de kijker mee te lokken in een labyrint van twijfels en misleiding. Speelt Nathan voor God? Is Ava gewoon een als vrouw verpakte 'papegaai' die slechts herhaalt wat haar software toelaat of is zij echt in staat tot creatieve menselijke gedachten en authentieke emoties? Hoe reageert Caleb op de onverwachte wendingen tijdens de turingtest? En wie manipuleert nu eigenlijk wie...?

Schitterend

Ex Machina ziet er schitterend uit, dankzij onder meer de sfeervolle belichting en het verzorgde camerawerk (onder leiding van Rob Hardy) en het knappe set design. De film speelt zich bijna uitsluitend af in Nathans villa met bijhorend labo. De modernistische leefruimtes van Nathan passen perfect bij zijn imago van hippe, innovatieve IT-miljardair à la Steve Jobs. Maar het claustrofobische labo waar Ava 'woont' voelt sinister aan.

Ava is de ster van Ex Machina. Haar boeiende karakter deed ons een beetje denken aan de mysterieuze 'vrouwen' die Scarlett Johansson speelt in her en in het fascinerende en visueel verbluffende sciencefictionmysterie Under the Skin van Jonathan Glazer (lees onze recensie hier): ook artificiële personages die, net als Ava, zoeken naar wat een mens tot mens maakt. Ava ziet er bovendien spectaculair uit dankzij geslaagde special effects die haar zowel een menselijke als machinale aanblik geven en daarmee haar ambivalente aard visualiseren. 

Naast de drie hoofdrolspelers, vertolkt de Japanse actrice Sonoya Mizuno een geslaagde bijrol als Nathans inwonende dienstmeid en personal assistant (op àlle vlakken...). De cast van Ex Machina bestaat dus uit slechts vier acteurs. Toch hebben we ons geen moment verveeld. Oscar Isaac was de juiste keuze voor het gluiperige genie Nathan. Domhnall Gleeson heeft de geknipte nerdy uitstraling als  de manipuleerbare Caleb. Sonoya Mizuno speelt haar rol van de zwijgzame dienstmeid Kyoko met kurkdroge perfectie. En Alicia Vikander schittert als de fascinerende Ava, die er als robot soms sensueler uitziet dan een echte vrouw. Je gelóóft dat zij een machine is, maar je voelt ook met haar mee alsof ze een vrouw van vlees en bloed is. 

IJzersterk

Garland schreef zelf het scenario voor Ex Machina en bouwde daarbij de spanning langzaam op. 

Tussendoor kan er af en toe ook gelachen worden, zoals tijdens de grappige scène waarin Nathan en Kyoko samen een synchroon discodansje doen op het funky R&B-nummer Get Down Saterday Night van Oliver Cheatham uit 1983. De rest van de soundtrack bestaat goeddeels uit simpele, organische synthesizermuziek die op de juiste momenten dreigender wordt zonder af te leiden van wat er op het scherm gebeurt.

Het intelligente scenario is allesbehalve artificieel (pun intended), wat bijdraagt tot de geloofwaardigheid van de film, behalve tijdens een cruciale scène in de finale waarin Nathan zich minder voorzichtig gedraagt dan men van een vooruitziend genie zou verwachten. De film had ook nog wat spannender gekund. Maar Ex Machina is hoe dan ook een ijzersterk regiedebuut met een meeslepend verhaal, dat bovendien verrassend en aangrijpend afloopt...  

JN.

Ex Machina (Groot-Brittannië-2015): beschikbaar op dvd en blu-ray disc.

Met: Domhnall Gleeson, Alicia Vikander, Oscar Isaac en Sonoya Mizuno.

Genre: sciencefiction / thriller / mysterie / psychosociaal drama

Klik op de oranje link voor de trailer: Ex Machina - trailer