Onbereikbare liefde

Girl with a Pearl Earring  van Peter Webber    ★★★½

Met zijn verfilming van de gelijknamige historische roman uit 1999 van de Amerikaanse schrijfster Tracy Chevalier, biedt de Britse regisseur Peter Webber in zijn bioscoopdebuut Girl with a Pearl Earring uit 2003 niet alleen een boeiende blik in het huishouden van de beroemde 17de-eeuwse Hollandse schilder Johannes Vermeer, maar brengt hij tevens een ontroerende ode aan de liefde. De liefde van Vermeers dienstmeisje Griet voor haar meester en diens doeken. De liefde van de meester zelf voor de kunst. En de onmogelijke liefde die zij, elk op hun eigen manier, koesteren voor het onbereikbare…

De picturale, intimistische beeldkwaliteit van Girl with a Pearl Earring -een biopic over ‘de schilder van het licht’ waardig-, de beheerste regie en getemporiseerde montage, de waarheidsgetrouwe decors en historische kostuums, de sfeervolle muziek en de uitstekende vertolkingen van de hoofdrolspelers maken van Webbers bioscoopdebuut een erg geslaagde kunstfilm. Geen wonder dat dit filmjuweeltje drie Oscarnominaties in de wacht sleepte, voor beste camerawerk, beste art direction en decors, en beste kostuums.

Symboliek



Scarlett Johansson als het dienstmeisje Griet.

Girl with a Pearl Earring begint met een shot dat meteen bol staat van symboliek: de 17-jarige Griet (titelrol van de perfect gecaste Amerikaanse actrice Scarlett Johansson) is uien, rapen, wortelen, bieten en kool aan het snijden. Een stille hint dat deze film over (onvervuld) verlangen, liefde en erotiek gaat, want deze groenten stonden in de schilderkunst eeuwenlang symbool voor viriliteit en vruchtbaarheid.

Griet is de enige dochter in een verarmd protestants gezin. We schrijven het jaar des Heeren 1665. Griets moeder en zieke, blinde vader sturen haar naar het huis van de beroemde Delftse kunstschilder Johannes Vermeer om daar als dienstmeisje te werken. We volgen haar door het toenmalige Delft, prachtig tot leven gewekt door art director Ben Van Os, decorontwerper Cecile Heideman en cameraman Eduardo Serra. Die hadden zich blijkbaar goed gedocumenteerd en gaven het Hollandse stadje dezelfde, haast impressionistische aanblik als op Vermeers enige, maar niettemin sublieme landschapsschilderij Gezicht op Delft. Aangekomen op de Oude Langendijk, krijgt Griet een slaapplaats toegewezen in de donkere kelder van het riante, aan de gracht gelegen huis van Vermeer...

Gezicht op Delft van Johannes Vermeer (circa 1660).

Gevangen in het web

Het is een kil welkom ten huize van de Vermeers. Catarina, de echtgenote van de schilder (briljant vertolkt door de Australische actrice Essie Davis), is een ijdele, jaloerse vrouw, die Griet van meet af aan diets maakt dat zij haar plaats moet kennen: ze is hier als dienstmeid en schoonmaakster, en moet zich dan ook als zodanig gedragen. Catarina’s moeder (rol van de Britse Judy Parfitt) -een ka die “zure melk zou kunnen verkopen aan koeien”- bestiert het huishouden als een onbuigzame, manipulatieve matrone: haar wil is wet. En in haar matriarchaat betekent dit dat alle huisgenoten moeten bijdragen tot ideale arbeidsomstandigheden voor haar geniale schoonzoon Johannes, wiens doeken per slot van rekening brood op de plank brengen. Niet dat zijn schoonmoeder het genie van de kunstenaar apprecieert, laat staan begrijpt. “Het zijn maar schilderijen”, zegt zij over zijn oeuvre. “Prentjes voor geld. Ze hebben niets te betekenen.” Maar de rijke mecenas Pieter Van Ruijven (Tom Wilkinson) heeft voor die prentjes kennelijk flink wat guldens veil en dus staat het hele huishouden ten dienste van Vermeers kunstenaarschap. “Je bent een vlieg in zijn web. Dat zijn we allemaal”, zegt de schoonmoeder tegen Griet, en ze laat daarbij in het midden of dat web door Vermeer, Van Ruijven, dan wel beiden gesponnen wordt.

V.l.n.r.: Essie Davis, Tom Wilkinson en Scarlett Johansson.

Alles wat de schilder zou kunnen afleiden van zijn werk -een nieuw, jong en aantrekkelijk dienstmeisje bijvoorbeeld- wordt door zijn schoonmoeder met wantrouwen bejegend. Wanneer zij Griet in het schildersatelier betrapt terwijl die in bewondering staat voor Vermeers doek Vrouw met een parelhalssnoer, waarschuwt zij het meisje: “Je bent niet de eerste die haar manieren vergeet bij de aanblik van zijn schilderijen.” Een terechte waarschuwing, zo blijkt later in de film...

Scarlett Johansson als Griet.

In Tracy Chevaliers roman zegt Griet over de vrouw op het schilderij (en het valt ook af te lezen van het expressieve gezicht van Scarlett Johansson): “Ik wilde haar mantel en halssnoer dragen. Ik wilde de man leren kennen die haar zo geschilderd had.” 

Die man leert Griet pas kennen wanneer de film al bijna een kwartier bezig is. Vermeer (gespeeld door de Engelse acteur Colin Firth) betreedt zijn atelier terwijl Griet er aan het schoonmaken is. Ze kijken elkaar een ogenblik aan, waarna Vermeer weer uit beeld verdwijnt. Iedereen praat over hem, maar je ziet hem nauwelijks. Pas in de 21ste minuut komt Vermeer voor de tweede maal in beeld, tijdens een diner ter ere van een dubbele geboorte: Vermeers zesde kind en zijn voltooiing van het hogervermelde doek Vrouw met een parelhalssnoer.

Ongrijpbaar als het licht



De uitgestelde introductie van de kunstenaar drijft de spankracht van het verhaal op en draagt bij tot de geheimzinnigheid die als een sluier over Vermeers persoonlijkheid hangt. Wat bezielt deze man? Hoe is hij in staat zulke onaards mooie kunstwerken te maken? Net als het etherische licht in zijn schilderijen, blijft Vermeer de hele film lang ongrijpbaar. Ongrijpbaar voor de andere personages in de film, maar ook voor ons, hedendaagse toeschouwers. We kijken door de ogen van Griet naar de kunstenaar en zijn oeuvre, maar vatten geen van beide. Iets -en dat ‘iets’ is net het wezenlijke- blijft ons ontsnappen. Door Vermeer en zijn werk consequent in een waas van geheimzinnigheid te hullen en hem in zijn waarde te laten als het onnavolgbare en ondoorgrondelijke genie dat hij was, koos regisseur Peter Webber voor een subtiele aanpak die wellicht veel beklijvender is dan wanneer hij geprobeerd zou hebben om de zielenroerselen van Vermeer restloos uit de doeken te doen.

Colin Firth als Johannes Vermeer.

Webber werd daarbij geholpen door de verdienstelijke acteerprestatie van Colin Firth, die een introverte, onderkoelde maar ook menselijke Vermeer neerzet. Firths Vermeer is een raadselachtig genie, maar wel een mens van vlees en bloed. Dat blijkt als de kunstenaar zijn dienstmeisje in bescherming neemt wanneer zij valselijk beschuldigd wordt van diefstal en wanneer de geile mecenas Van Ruijven haar probeert in te palmen. Wat een verademing in vergelijking met de grootschalige biopics uit Hollywood, waarin doorgaans aan ongenuanceerde hagiografie wordt gedaan en vaak zo gekunsteld geacteerd wordt dat de personages op bordkarton lijken (denk aan het slaapverwekkende historisch epos Alexander met Colin Farrell in de titelrol van de veroveraar Alexander de Grote). Firth heeft niet het charisma van een Marlon Brando (onze favoriete acteur). Wie wel trouwens? Maar zou deze kunstfilm gebaat geweest zijn met een acteur wiens charisma de historische Vermeer en diens oeuvre in de schaduw stelt? Vermeers schilderijen en het porseleinen gelaat van Scarlett Johansson, waar het in Girl with a Pearl Earring uiteindelijk om draait, hebben bovendien genoeg uitstraling om de film te dragen.

Tom Wilkinson en Scarlett Johansson.

Subtiele schoonheid

Girl with a Pearl Earring valt evenmin in de valkuil van het historisch realisme (iets waarvan we de bombastische Hollywoodepiek overigens ook niet kunnen beschuldigen). De wijsheid indachtig dat dichterlijke vrijheid vaak een waarheidsgetrouwer resultaat oplevert dan historische accuratesse, baseerde Tracy Chevalier haar roman op de boeiende, maar compleet uit de lucht gegrepen hypothese dat Griet ooit model stond voor Vermeers doek waarnaar de titel van het boek verwijst. In werkelijkheid is het model dat poseerde voor Het meisje met de parel nooit geïdentificeerd. Maar Chevaliers hypothese levert wel een erg boeiend verhaal op, dat wellicht meer zegt over Vermeer en zijn oeuvre dan een historisch verantwoorde biografie ooit had gekund. 

Vrouw met waterkan van Johannes Vermeer
(circa 1663).

Daarom wordt in Girl with a Pearl Earring aan Griet ook een aangeboren affiniteit met schilderkunst toegeschreven die het dienstmeisje in werkelijkheid wellicht ontbeerde. En naarmate de film vordert, blijkt Vermeer haar esthetische gevoeligheid steeds meer te appreciëren. Hij toont haar de nieuwe camera obscura waarmee hij het ingenieuze perspectief in zijn doeken perfectioneert, wijst haar op subtiele kleurschakeringen in de wolken en leert haar hoe ze verf moet mengen. Griet, die als enige in huis toegang krijgt tot het atelier van de meester, blijkt een ijverige en toegewijde pupil. Tussen de kunstenaar en Griet groeit iets moois. Maar wat...? 

Het dienstmeisje lijkt verliefd te worden op haar meester. Of is zij veeleer verliefd op zijn schilderijen? “Ze zag er gevangen uit”, antwoordt Griet wanneer Vermeer haar vraagt waarom zij de stoel in zijn studio-opstelling voor zijn schilderij Vrouw met waterkan verwijderd heeft. En haar antwoord zegt meteen iets over Griet zelf. Ze put troost uit de doeken van Vermeer: onbereikbare taferelen die haar doen wegdromen. Weg van haar armzalige leventje als sjofele dienstmeid.

Op zijn beurt geraakt Vermeer geobsedeerd door Griets eenvoudige en tegelijk betoverende schoonheid. Maar houdt hij ook van haar? Of gebruikt hij haar slechts als muze, als inspiratiebron voor zijn werk? Is deze man, die boven alles van zijn kunst houdt en daaraan zelfs zijn eigen vrouw ondergeschikt maakt, in staat om Griets gevoelens te beantwoorden? Of staan zijn emoties alleen ten dienste van zijn niet aflatende zoektocht naar het onbereikbare beeld waarmee hij de Ultieme Schoonheid kan visualiseren? En hoe zullen zijn mecenas, zijn schoonmoeder en zijn jaloerse vrouw reageren op Vermeers voornemen om Griet -een meisje van lage komaf- te gebruiken als model voor een nieuw (obsceen?) meesterwerk...?

Open einde

Het meisje met de parel van Vermeer (circa 1666).

Hoe Girl with a Pearl Earring uiteindelijk afloopt, verklappen we hier niet. 

Maar de memorabele scène waarin Griet wenend poseert voor Vermeers wereldberoemde doek Het meisje met de parel (vandaar de filmtitel), spreekt boekdelen: Griet draait zich naar Vermeer, verwacht een kus van hem, maar in plaats van haar te kussen, vangt hij een traan op om daarmee haar lippen te bevochtigen en zo haar portret nog levendiger te maken...

Wanneer Griet voor het eerst haar geschilderde portret ziet, zucht zij ontroerd tegen Vermeer: “Je hebt in mijn ziel gekeken.”

Het open einde, waarin Griet een verrassend geschenk krijgt, is, net als Vermeers schilderijen, vatbaar voor verschillende interpretaties en draagt bij tot de subtiele, bitterzoete schoonheid van deze boeiende kunstfilm.

Scarlett Johansson.

JN.

Girl with a Pearl Earring (Groot-Brittannië/Luxemburg-2003): beschikbaar op dvd en blu-ray disc.

Met: Scarlett Johansson, Colin Firth, Essie Davis, Tom Wilkinson en Judy Parfitt.

Genre : biopic / kunstfilm / romantiek / historisch drama

Lees hieronder verder voor meer achtergrondinformatie over de film.

Peter Webber 

(regisseur): 

een droomdebuut

Scarlett Johansson en Peter Webber op de set van Girl with a Pearl Earring. 

Het is geen toeval dat Peter Webbers bioscoopdebuut over de liefde voor kunst gaat. Alvorens hij aan zijn filmopleiding begon, studeerde hij aan de universiteit immers kunstgeschiedenis. 

Na zijn studies, voltooide Webber samen met co-regisseur Tom Hare Duke in 1992 zijn eerste kortfilm. The Zebra Man, waarvoor hij de toen nog onbekende Engelse actrice Minnie Driver wist te strikken, gaat over het waargebeurde verhaal van majoor Horace Ridler: een Engelse aristocraat die zijn lichaam van top tot teen liet tatoeëren met zwart-witte strepen. Vervolgens blikte Webber tal van documentaires in voor de Britse tv-zender Channel 4. Met Eurotrash, Badass, An A to Z of Wagner, Creatures of the Abyss, Apocalypse When? en The Secret Life of Crash Test Dummies bewees Webber een veelzijdige documentairemaker te zijn met een voorkeur voor artistieke en eigenzinnige onderwerpen. Van 1997 tot 2002 regisseerde hij vier tv-drama’s: The Temptation of Franz Schubert, Underground, het controversiële Men Only (over een voetbalploeg die naar de criminaliteit afglijdt) en The Stretford Wives. 

Webbers kans om zijn eerste bioscoopfilm te regisseren kwam er door een toevallige samenloop van omstandigheden. De producers van Girl with a Pearl Earring, Anand Tucker en Andy Paterson, hadden oorspronkelijk de Engelse regisseur Mike Newell op het oog. Kate Hudson en Ralph Fiennes zouden respectievelijk Griet en Johannes Vermeer vertolken. Alvorens de opnames begonnen, haakte Hudson echter af. Het project dreigde daardoor niet meer gefinancierd te kunnen worden. En toen het weer op de rails stond, had Newell al andere verplichtingen. Met Webber als nieuwe regisseur, werden extra audities georganiseerd voor de vrouwelijke hoofdrol van het personage Griet. De Amerikaanse actrice Kirsten Dunst was Webbers eerste keuze, maar die haakte na het succes van de superheldenfilm Spider-Man in 2002 op haar beurt af. Het lange wachten beu, gaf ten slotte ook Fiennes er de brui aan. Uiteindelijk koos Webber voor Scarlett Johansson en Colin Firth. De producers Tucker en Paterson zouden zich hun vertrouwen in Webber niet betreuren, want Girl with a Pearl Earring viel in de smaak van pers en publiek, kreeg drie Oscarnominaties en won een rist andere filmprijzen (zie verder). 

Dankzij Girl with a Pearl Earring brak Webber als regisseur internationaal door. De gerenommeerde Italiaanse producer Dino De Laurentiis vroeg hem voor de regie van Hannibal Rising (2007): de prequel (voorgeschiedenis) op de drie eerdere, populaire misdaadthrillers over de flamboyante seriemoordenaar Hannibal "The Cannibal" Lecter. De film vertelt het verhaal van de jonge Hannibal: hoe zijn ouders gedood worden tijdens de Tweede Wereldoorlog, hoe hij als tiener de gruwelen aan het Oostfront doorstaat en hoe hij zelf stilaan in een gewelddadig monster verandert. Behalve de Franse acteur Gaspard Ulliel, die de titelrol vertolkt, speelt in Hannibal Rising ook de Chinese filmster Li Gong mee. Anthony Hopkins, wiens geniale vertolking van Hannibal in The Silence of the Lambs (één van onze favoriete horrorfilms en één van onze favoriete films over seriemoorden) sinds 1991 in het collectieve filmgeheugen gegrift staat als één van de beste slechteriken in de filmgeschiedenis, leende deze keer alleen zijn stem aan Hannibal.

Scarlett Johansson 

(Griet): 

ongrijpbare charme



Scarlett Johansson kiest vaak voor uitdagende rollen in kunstzinnige films.

In een interview dat ik ooit voor De Morgen afnam van Keira Knightley -zelf allesbehalve een lelijk eendje- zei de Engelse actrice dat zij urenlang naar het gezicht van Scarlett Johansson zou kunnen staren (lees het volledige interview hier). 

Johansson behoort inderdaad tot het zeldzame soort van charismatische Hollywoodsterren wier schoonheid dieper gaat dan hun opperhuid. En als het in Girl with a Pearl Earring door Johansson gespeelde dienstmeisje Griet in het echte leven een vergelijkbare charme had als de actrice (wat niet onmogelijk is), dan wordt de hypothese dat Johannes Vermeer haar in zijn beroemdste schilderij vereeuwigde meteen een stuk aannemelijker.

Scarlett Johansson werd geboren in New York op 22 november 1984. Haar vader is een architect van Deense komaf, haar joodse moeder (die vandaag haar manager is) heeft Poolse en Belarussische roots. Op jonge leeftijd toonde Scarlett al een grote passie voor acteren. Ze speelde mee in tal van toneelstukken en droomde van een filmcarrière. Die begon in 1994 met een bijrol in North: een matige tragikomedie van de Amerikaanse Hollywoodregisseur Rob Reiner. Het jaar nadien was de jonge actrice te zien aan de zijde van de Schotse superster Sean Connery in de thriller Just Cause. In 1996 speelde ze in de komedie If Lucy Fell en in het tienerdrama Manny & Lo. 

Na rolletjes in het romantisch drama Fall en in de komedie Home Alone 3, brak Johansson in 1998 internationaal door met haar vertolking van een getraumatiseerd meisje in The Horse Whisperer. Ze speelt daarin moeiteloos Hollywoodveteraan Robert Redford van het scherm. Dankzij het succes van The Horse Whisperer groeide Johansson uit tot één van de meest gevraagde actrices in Hollywood. Toch bleef zij kritisch bij de beoordeling van de vele scenario’s die ze toegestuurd kreeg en koos ze vaak voor uitdagende rollen in relatief kleinschalige en alternatieve producties. 

Het legde haar geen windeieren, want haar vertolkingen in onder meer The Man Who Wasn’t There (2001) van de gebroeders Coen (die beiden behoren tot onze favoriete regisseurs; lees ons biografische portret hier), Ghost World (2001) van Terry Zwigoff en Lost in Translation (2003) van Sofia Coppola (waarvoor Johansson een BAFTA Award won), bevestigden haar reputatie als één van de meest getalenteerde actrices van haar generatie. Die reputatie deed ze in 2003 opnieuw alle eer aan met haar ingetogen, charmante vertolking van het dienstmeisje Griet in Girl with a Pearl Earring, wat haar een Golden Globe-nominatie opleverde.

Nadien sloeg Johansson de plank mis door mee te spelen in The Island: een matige sciencefictionthriller uit 2005 van Michael Bay. Datzelfde jaar speelde ze ook mee in Match Point (2005) van Woody Allen, met wie ze later opnieuw samenwerkte voor Scoop (2006) en Vicky Cristina Barcelona (2008). 

De voorbije jaren was Johansson onder meer te zien in het neo noir moordmysterie The Black Dahlia (2006) van Brian De Palma (één van onze favoriete regisseurs), het illusionistendrama The Prestige (2006) van Christopher Nolan, als kindermeisje in de tragikomedie The Nanny Diaries (2007) van Shari Springer Berman en Robert Pulcini, als de zuster van Anne Boleyn in het uitstekende middeleeuwse kostuumdrama The Other Boleyn Girl (2008) van Justin Chadwick (één van onze favoriete historische drama's) en in de superheldenfilm Iron Man 2 (2010) van Jon Favreau.

Filmprijzen

Girl with a Pearl Earring werd bekroond met tal van internationale filmprijzen en nominaties. Tot de belangrijkste onderscheidingen behoren:

* 3 Oscarnominaties, voor beste camerawerk, beste art direction en set decoration, en beste kostuums;

* 2 Golden Globe-nominaties, voor Scarlett Johansson als beste actrice en voor beste muziek van Alexandre Desplat;

* 10 BAFTA Award-nominaties, voor onder anderen Scarlett Johansson als beste actrice, Peter Webber als beste nieuwkomer en Eduardo Serra als beste cameraman;

* een nominatie voor de Spaanse Goya-prijs voor beste Europese film;

* de Europese Filmprijs voor beste camerawerk;

* de persprijzen in Los Angeles, San Diego en San Sebastian voor beste camerawerk;

* de Poolse Filmprijs voor beste Europese film.

Weetjes

* Girl with a Pearl Earring werd gedeeltelijk opgenomen op een set in Luxemburg die gebouwd was voor Secret Passage: een film uit 2004 van Ademir Kenović, die zich afspeelt in Venetië. Peter Webber liet de decors ombouwen zodat ze er uitzagen als het 17de-eeuwse Delft.

* Rockzanger David Morrisey kreeg van Peter Webber een bijrolletje in Girl with a Pearl Earring. Zijn scènes sneuvelden echter in de montagekamer.

* Wanneer Griet en de jonge slagerszoon Pieter een wandeling maken op het platteland, zie je in de verte een fietsende man. Fietsen werden echter pas uitgevonden in de 18de eeuw. Ook de vierpuntige vork die in beeld komt tijdens de voorbereiding van het diner met mecenas Pieter Van Ruijven is een anachronisme, want ook dat soort vorken werd pas uitgevonden in de 18de eeuw.