Kindervriend of wolf in schaapsvacht?

Doubt  van John Patrick Shanley      ★★★★½

We schrijven het jaar des Heeren 1964. Tijdens zijn wekelijkse preek in zijn katholieke parochiekerk in de New Yorkse volkswijk The Bronx legt de Iers-Amerikaanse pastoor Brendan Flynn (gespeeld door Philip Seymour Hoffman) aan zijn parochianen uit dat iedereen wel eens onderhevig is aan twijfel en dat iemand die twijfelt dus niet alleen is. 

Philip Seymour Hoffman als pastoor Flynn.

Eén van de toehoorders tijdens Flynns preek is de strenge, scherpzinnige en wantrouwige katholieke kloosterzuster Aloysius (glansrol van Meryl Streep), die aan het hoofd staat van de nonnen die lesgeven aan de kinderen in hun plaatselijke parochieschooltje. Zij krijgt tijdens de preek de indruk dat pastoor Flynn het onrechtstreeks over zijn eigen twijfel heeft. Maar welke twijfel? Aan God? Aan de morele voorschriften in de Bijbel? Aan de katholieke tradities? Aan zijn eigen gelofte van celibate kuisheid? Aan een combinatie daarvan? Flynn is immers een progressieve pastoor en bon vivant. Hij drinkt graag een glas, meent dat de Kerk moet meegaan met de veranderende tijdsgeest, stelt voor om de schoolkinderen tijdens het komende kerstfeest eindelijk ook eens een seculier kerstliedje te laten zingen, en gaat op een veel jovialere manier met de kinderen om dan de ouderwetse, ijzerstrenge en gevreesde hoofdzuster Aloysius die balpennen verbiedt, een transistorradiootje van een leerling in beslag neemt (maar er daarna zelf naar luistert) en oorvijgen of strafwerk uitdeelt aan ongehoorzame kinderen.  

Meryl Streep als de strenge hoofdzuster Aloysius.

Wanneer zuster Aloysius later door de grote vensters van haar directiekamer als een verheven Alziend Oog letterlijk en figuurlijk neerkijkt op de leerlingen die buiten aan de schoolingang staan, ziet zij hoe de schooljongen William plots verschrikt terugdeinst wanneer pastoor Flynn hem benadert, waardoor zij begint te vermoeden dat de pastoor misschien een pedofiel is die de jongen seksueel misbruikte. Haar vermoeden wordt versterkt wanneer de jonge, goedhartige zuster James (Amy Adams) vertelt aan hoofdzuster Aloysius dat de enige zwarte scholier en misdienaar, Donald, door pastoor Flynn uit haar geschiedenisklas geroepen werd en na zijn terugkeer in de klas naar alcohol rook en zich vreemd gedroeg. Bovendien zag zuster James later dat pastoor Flynn het onderhemdje van Donald in diens opbergkastje stopte. Zuster James kan naar eigen zeggen niet geloven dat de sympathieke pastoor zich seksueel vergrepen zou hebben aan Donald, maar het feit dat zij niettemin haar observaties meldt aan hoofdzuster Aloysius geeft toch blijk van de twijfel in het hart van zuster James: is pastoor Flynn een wolf in schaapsvacht of gewoon een empathische kindervriend die de eenzame Donald onder zijn hoede nam? Wanneer pastoor Flynn ter zake ondervraagd wordt door hoofdzuster Aloysius, terwijl zij nochtans hiërarchisch ondergeschikt is aan hem, ontkent hij verontwaardigd dat hij iets onbetamelijks gedaan zou hebben. Bovendien heeft hij een aannemelijke verklaring voor wat zuster James opmerkte. En zo wordt ook bij de kijker twijfel gezaaid over wat hier precies aan de hand is...

Amy Adams als zuster James.

Schitterend

Gebaseerd op zijn eigen toneelstuk Doubt: A Parable uit 2004 (bekroond met een Pulitzer Prize en een Tony Award), is Doubt een uitstekend drama uit 2008 van de Iers-Amerikaanse cineast John Patrick Shanley (die voordien een Oscar won voor zijn scenario van de romantische tragikomedie Moonstruck uit 1987). 

Doubt schittert als een fijngeslepen diamant met vele facetten. De ge(s)laagde opbouw van het efficiënt gemonteerde mysterie slingert de kijker, net als zuster James, heen en weer tussen tegenstrijdige vermoedens en gevoelens over de ware aard van pastoor Flynn, waarbij niet uitgesloten wordt dat hoofdzuster Aloysius misschien spijkers op laag water zoekt als drogreden om pastoor Flynns reputatie te besmeuren, hem tot ontslag of overplaatsing te dwingen en zich zo te ontdoen van zijn progressieve en subversieve invloed in hààr school. In dat opzicht vertoont Doubt gelijkenissen met Jagten (2012) van de Deense cineast Thomas Vinterberg: ook een aangrijpend psychosociaal drama over een vermeende kindervriend die (al of niet terecht) beschuldigd wordt van seksueel kindermisbruik (lees onze recensie hier). De "Twijfel" in de filmtitel Doubt heeft echter niet alleen betrekking op de twijfel over de draagwijdte van pastoor Flynns gedrag, maar ook op religieuze en existentiële twijfels. Hoe ga je om met het Godsgeloof in volgens hoofdzuster Aloysius goddeloze tijden waarin de populaire Amerikaanse president John F. Kennedy net vermoord is, op de radio in toenemende mate "ketterse" muziek gedraaid wordt en pastoor Flynn met zijn progressieve visie niet alleen de traditionele pedagogische aanpak van hoofdzuster Aloysius ondergraaft maar hij bovendien een gewetenloze pedoseksueel zou kunnen zijn? Toch is er ook ruimte voor fijne droge humor, vooral van Meryl Streep als de onverbiddelijke hoofdzuster Aloysius, bijvoorbeeld tijdens de scène waarin zij het schijnbaar onschuldige kerstliedje Frosty the Snowman bekritiseert:

Hoofdzuster Aloysius: "Frosty the Snowman espouses a pagan belief in magic. The snowman comes to life when an enchanted hat is put on his head. If the music were more somber, people would realize the images are disturbing and the song heretical."

Zuster James: "I never thought about Frosty the Snowman like that."

Hoofdzuster Aloysius heeft de reputatie van een kwaaie tante.

De drie hoofdrollen worden briljant vertolkt:

- Amy Adams ontroert als de zachtaardige, opgewekte, naïeve en manipuleerbare zuster James, die in alles en iedereen het Goede zoekt en graag lesgeeft aan de kinderen, maar na verloop van tijd inboet aan arbeids- en levensvreugde als gevolg van de dramatische ontwikkelingen in het katholieke schooltje;

- Philip Seymour Hoffman, één van onze favoriete acteurs, geeft perfect gestalte aan de ambivalente uitstraling van pastoor Flynn, wat bijdraagt tot de onderhuidse spanning terwijl je als kijker blijft gissen naar de man achter het priestergewaad en naar de afloop van het mysterie, waardoor Doubt ook de allure krijgt van een mysteriethriller met hoofdzuster Aloysius als een soort van religieuze variant op de oude vrijster en speurneus Miss Marple in de detectiveverhalen van Agatha Christie;

- Meryl Streep steelt de show met haar fenomenale vertolking van de strenge hoofdzuster Aloysius, die met een sappig New Jersey-accent praat, naar eigen zeggen over instinctieve mensenkennis beschikt, zich door niemand iets laat wijsmaken en haar katholieke schooltje met ijzeren hand bestiert, terwijl onder haar imago van kwaaie tante in wezen toch een empathische en gevoelige vrouw van vlees en bloed schuilgaat, zoals blijkt uit onder meer haar bezorgdheid over de blind wordende zuster Veronica, alsook uit de scène waarin hoofdzuster Aloysius met tranen in de ogen toegeeft dat zij ooit een doodzonde beging (echtelijke ontrouw alvorens zij non werd?), alsook uit de ontroerende slotscène waarin zij snikkend eindelijk haar ziel blootgeeft. We kunnen ons geen betere hoofdzuster Aloysius voorstellen dan Meryl Streep: vaak kil, intens en dreigend, maar ook grappig en vooral wijs, waarbij Streep slechts één rake gelaatsuitdrukking nodig heeft om het hoofd en hart van de kijker te beroeren. 

Ook Viola Davis overtuigt in haar doorleefde, emotionele bijrol van Donalds bezorgde maar pragmatische moeder.

Viola Davis als Donalds moeder.

De dialogen in Doubt leveren verbaal vuurwerk op, waarbij wij vooral genoten van het intense psychologische steekspel tijdens de confrontaties tussen hoofdzuster Aloysius en pastoor Flynn.

Op visueel vlak is Doubt sober, maar sfeervol in beeld gebracht, waarbij cameraman Roger Deakins onder meer Dutch angles gebruikte om de kijker een toepasselijk gevoel van onbehagen te bezorgen. 

Ook de spaarzame muziek van Howard Shore versterkt het gevoel van onbehagen en knagende twijfel. Een gevoel dat ook na afloop van de film blijft knagen...

JN.

Doubt (USA-2008): beschikbaar op dvd en blu-ray disc.

Met: Meryl Streep, Philip Seymour Hoffman, Amy Adams en Viola Davis.

Genre: religieus drama / mysterie